میراث آریا: سلجوقیان طایفه‌هایی از ترکمنان غز بودند که در روزگار سامانیان در دشت‌های خوارزم و سواحل دریای خزر در آن سوی رود جیحون سکونت داشتند. سلجوقیان به‌مرور توانستند غزنویان را از خراسان بیرون رانده و به سلسله غزنوی پایان بخشند و با پیروزی‌های چشمگیر خود و تصرف شهرهای مرو، هرات و نیشابور امپراتوری قدرتمندی برپا سازند.
با ظهور اسلام تا مدتی مفرغ (برنز) جانشین طلا و نقره به‌ویژه در زمینه ساخت ظروف فلزی شد. مفرغ را قالب‌ریزی و کنده‌کاری می‌کردند و گاهی هم با نقره و یا مس خاتم‌کاری و یا اینکه مشبک‌کاری می‌کردند و در بعضی موارد نیز حتی با تزئینات مینایی آن را می‌آراستند. فلزکاران با بهره‌گیری از این آلیاژ به ساخت ظروف از قبیل سینی، ابریق و آبخوری به اشکال حیوانات و پرندگان پرداختند که پیوسته از قالب‌ها و الگوهای سنتی باستانی تقلید می‌شد. دوره درخشان فلزکاری ایرانی- اسلامی به گمان اکثر صاحب‌نظران دوران سلجوقیان است.
سلجوقیان در کنار هنرمندان محلی ایران، عراق و آسیای صغیر از کمک برخی هنرمندان مسیحی به‌ویژه کنده‌کاران بهره می‌گرفتند، اما درعین‌حال استقلال درونی هنرهایشان را به مدد حفظ سنت‌ها و نقش‌مایه‌های سنتی از قبیل نقوش ساسانی حفظ کردند. نمونه‌های به‌جامانده از فلزکاری سلجوقی نشان‌دهنده هنری پیشرفته و مترقی و مهارت بالاست.
از خصوصیات آثار فلزکاری سلجوقیان تنوع نقوش است که سلیقه‌ای شهری را بازتاب می‌دهد. به‌طورکلی این نقوش عبارت‌اند از نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، خطی، هندسی و انتزاعی، ترنجی و نقوش درهم‌پیچیده. در این میان اشکال حیوانی حضور مؤثری دارند چرا که نه‌تنها نقش آنها بر روی ساخته‌های مختلف انداخته شده، بلکه گاه خود اثر یا بخش‌هایی از آن با فرم حیوانی ساخته شده‌اند. گروه دیگری از نقوش هستند که حضور پررنگی دارند. این کتیبه‌ها که بیشتر شبیه به خط کوفی یا نسخ هستند، اغلب حاوی نام سازنده یا صاحب و یا تاریخ ساخت اثر و گاه مرکب از مفاهیم مهجور آرمانی‌اند و بعضی اوقات متنی را در وصف آن ساخته و دربرگرفته‌اند. به طور مثال و روی یکی از آثار این دوره، چهار مصراع بدین شهر آمده است:
«نمی‌توان کوزه‌ای نظیر این کوزه یافت، چون این کوزه تالی ندارد. هفت فلک بر اینکه از سازنده این نوع کوزه محافظت می‌کنند، بر خود می‌بالند.»
آثار فلزی دوره سلجوقی موارد گوناگونی از جمله بخوردان‌ها، عطردان‌ها، هاون‌ها، شمعدان‌ها، گلاب پاشاها، کاسه، گلدان، بطری، آینه، الواح، مشربه‌ها و لگن‌های شست‌وشو را در بر می‌گرفت. همچنین جواهرات این دوره بیشتر شامل گوشواره و سینه‌بند بود. دلیل این تنوع و تعدد احتمالاً در این نهفته است که آثار فلزی برای مشتریان گوناگون تولید می‌شد و تنها به طبقه‌های خاص تعلق نداشت. در واقع افراد مختلف در جامعه با اهداف گوناگون مشتریان آثار فلزی بودند.
آثار سلجوقی موجود در موزه آذربایجان
موزه آذربایجان تبریز یکی از مهم‌ترین موزه‌های ایران و دومین موزه باستان‌شناسی کشور پس از موزه ملی ایران شناخته می‌شود. موزه آذربایجان دارای آثار تاریخی و هنری متعلق به دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی است. در حال حاضر، موزه آذربایجان دارای گنجینه‌ای مهم و باارزش حاوی دوازده هزار قطعه اشیای عتیقه و هنری است که ۲۳۰۰ قطعه از این اشیای عتیقه و هنری به ثبت رسیده و به دلیل کمبود فضا بخش محدودی از این آثار در بخش‌های مختلف موزه در معرض نمایش برای دوستداران تاریخ، فرهنگ و هنر قرار دارد.
اولین اثر، پایه شمعدان مفرغی‌ست که مربوط به قرن ۵۔۶ هجری قمری است. همان‌طور که در بخش روش کار سلجوقیان اشاره شد، این اثر به هر دو روش چکشکاری صفحات فلزی و ریخته‌گری ساخته شده است. قسمت‌های استوانه و مدور به روش سر چکشکاری و فرم داده شده و قسمت‌های پایه به‌صورت یک تکه ریخته‌گری شده است. ارتفاع حدودی این اثر ۷۵ سانتیمتر و شعاع تقریبی پایه آن ۳۳ سانتیمتر است. این اثر انواع نقوش گیاهی، حیوانی، هندسی و همچنین دارای کتیبه‌هایی به خط کوفی گل‌دار است.
دومین اثر، تنگ (ابریق) مسی‌ست که مربوط به قرن ۵۔۶ هجری قمری است. این اثر کاملاً دست‌ساز و به روش چکشکاری ساخته شده و با انواع نقوش حیوانی، گیاهی، هندسی تزیین شده است. تکنیک تزیین این ظرف، قلم‌زنی بوده و در آن از تزئینات دیگری نظیر کتیبه اشاره کرد که به خط کوفی نگاشته شده و این ظرف در ارتفاع ۱۸ سانتی‌متری و با قطر دهانه ۱۰.۵ سانتیمتر همه روزه در موزه آذربایجان تبریز در معرض دید عموم و علاقه‌مندان است.
سومین اثر، تنگ مسی مربوط به قرن ۵۔۶ هجری قمری است که به روش دستی چکشکاری شده است. این ظرف بدون کتیبه است و با انواع نقوش گیاهی و هندسی به روش قلم‌زنی تزیین شده است دسترسی به تمام تزئینات و بررسی نقوش این ظرف با ارتفاع ٤۱ سانتی‌متری و قطر دهانه‌ای بالغ بر ۱٠ سانتیمتر به علت ناسالم بودن بعضی نقوش و بعضی قسمت‌های ظرف، امکانپذیر نیست.
چهارمین اثر، تنگ (ابریق) مسی مربوط به قرن ۵۔۶ هجری قمری‌ست که به روش چکشکاری ساخته شده است. از نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی برای تزیین آن استفاده شده و کتیبه‌ای در این اثر مشاهده نمی‌شود. تکنیک تزیین در این ظرف قلم‌زنی‌ست. امکان دسترسی به تمام نقوش این ظرف با ارتفاع ٣۹ سانتیمتر و قطر دهانه ۱٤ سانتیمتر به علت ناسالم بودن بعضی قسمت‌ها مسیر نیست.
فلزکاری دوره سلجوقی نمونه‌ای از هنر اسلامی- ایرانی است که با حمایت و تشویق سلاجقه و استفاده از روش‌های صنعتی زمان خود به تعالی رسیده بود. فلزکاران این دوره با وجود محدودیت در انتخاب فلز، به دلیل تحریم استفاده از طلا و نقره، از برنج و برنز با مقدار قلع بالا، اشیایی نظیر ابریق، سینی، هاون، شمعدان و پیه‌سوز ساخته‌اند که وجود چنین آثاری در موزه آذربایجان تبریز، ضمن کمک به پژوهشگران، نمونه‌ای از تاریخ پرفراز و نشیب ایران در طول تاریخ است
معصومه پادارلار دیزجی- کارشناس هنر اسلامی گرایش فلز
انتهای پیام/
نظر شما