میراث آریا: شهر آستانه در ۳۶ کیلومتری جنوب شهر اراک و ۸ کیلومتری شهر شازند قرار گرفته و این شهر را به دلیل اینکه امامزاده سهل بن علی متعلق به قرن چهارم ه. ق و تعداد دیگری از مقبره‌های امامزاده‌ها در آن ساخته شد، در زمان صفویه، «آستانه» نامگذاری کردند این شهر در قدیم کرج نام داشت و در دوره صفویه شاه اسماعیل صفوی دستور داد تا این آرامگاه آستانه را تعمیر کنند و پس از آن کرج را آستانه نامیدند.

آستانه در گذشته «آستانه سهل بن علی» بوده که بعدها عنوان آستانه به تنهایی و حتی گاهی «سهل بن علی» به تنهایی به کار برده می‌شود. در کتب و منابع متعلق به دوره نادر شاه افشار فراوان از اسم «سهل بن علی» استفاده شده است در منبعی چنین ذکر شده که نادر در راه برگشت از همدان به قشون دستور تمرکز در سهل بن علی را داد. این شهر قبل از اراک مرکزیت داشته است. آستانه در ابتدا بنام کرج ابودلف معروف بوده است.

اضطحزی از کرج بعنوان لشکرگاه ابودلف عجلی نام برده است، و چنین آورده که «در ایام پارسیان این منطقه، دهی بیشتر نبوده تا آنکه عرب به ایران مسلط گردید و ابودلف جد قاسم در سفری که بسوی جبل می‌کرد در یکی از روستاهای همدان موسوم به «مس» اطراق کرد و در آنجا همراهانش به دستور او به گرفتن املاک و ضبط مزارع پرداختند و در این بین نزاعی رخ داد و یکی از افراد محل را خفه کردند و اموالش را بردند. وقوع این حادثه را زمان هشام بن عبدالملک می‌دانند. پس از آن عیسی بن ادریسی به ده آمد و در حوالی آن یعنی (بوهن کره) مسکن گزید و آنجا را آباد ساخت و قلعه و لشکرگاه خود قرار داد. از آن تاریخ بوهن کره به کرج ابودلف تغییر کرد و شهری شد بسیار وسیع که مدتی پایتخت آل عجل بوده است.»

حمدالله مستوفی در شرح قبایل و بزرگان قزوین، نامی از کرجیان برده و می‌نویسد: اصلشان از نسل ابودلف عجلی است به فرمان هارون الرشید به عجم آمد و شهر کرج بساخت و آنجا ساکن شد. 

مستوفی نویسنده کتاب معروف نزهه القلوب در این‌باره چنین آورده است: «کرج کرهرود از اقلیم چهارم است. ابودلف عجلی به عهد هارون الرشید ساخته است، کوه راسمند بر طرف شمال آن است و در پای آن کوه چشمه‌ای سخت بزرگ، آنرا چشمه کیخسرو خوانند و مرغزاری عریض و طویل دارد، شش فرسنگ در سه فرسنگ که آنرا مرغزار گیو خوانند و قلعه‌ای محکم که آنرا فرزین گوین می‌نویسند که کرج بعد از مدتی پس از آغاز دولت آل بویه به «بعلی بوئی» داده شده و علی و حسن به جانب کرج رفتند و در آنجا درگذشتند نام کرج در حوالی قرن دهم به بعد تبدیل به زاویه امام‌زاده سهل بن علی شد.»

در  جهانگشای نادری در مبحث (ورود موکب والا به اصفهان و خلع سلطنت از شاه طهماسب)، چنین آمده:

(در بیست و نهم ربیع الثانی به هم رکابی تائید سبحانی با فوجی از جنود طفر نمود به عزم تنبیه آن طائفه از اصفهان روانه و مقرر داشتند که اردوی معلی با توپخانه و اقروق شش روز بعد از حرکت موکب منصور متعاقب از اصفهان روانگشته و در زاویه مقدسه امام‌زاده سهل بن علی توقف و منتظر صدور امر مجدد باشند)

حبیب اسیر درباره «حالات سر سلسله خاندان صفوی» نوشته است: موکب همایون از ساوه به فراهان و از فراهان به کرهرود از آنجا به دامان کوهی که در دو فرسخی مزار فائزالانوار امامزاده سهل علی است شتافت و زیاده بر بیست روز آن مرغزار دل فروز مضرب سرادقاب جاه و جلال بود و پادشاه موءید و منصور از منزل مذکور به مزار بزرگوار مظهر فیض جلی امام‌زاده سهل علی شتافته همت بر احراز طواف آن مرقد جنت‌آسا گماشت و بعد از تقدیم لوازم زیارت مجاوران آن فرخنده مقام را به اصناف صلات و مدقات مبتهج و مسرور گردانید.

چون عمارت آن مزار فیض آثار رو به ویرانه داشت فرمان همایون نفاذ یافت که معماران هنر و رو مهندسان دانش اثر بر سر آن مرقد مطهر عمارت عالی طرح اندازند و اساس آن را بسان گنبد هرمان مشید و مستحکم سازند، پس از اندک زمانی آن بنای روح افزا بر وجهی ساخته و پرداخته آمد که شرفات بلندش سر همت بذروه قصر فیروزه کار سپهر رسانید و غرفات بی‌مانندش فرق رفعت از کنگره منازل ماه و مهر در گذرانید.

در سفر ناصرالدین شاه چنین می‌خوانیم: «عصر سوار شدیم که برویم زیارت آستانه که سهل بن علی بن ابیطالب علیه السلام در آنجا مدفون است، رفتیم به زیارت، جمعیت زیادی از سید و ملا و رعایای دهات اطراف جمع شده بودند. وارد آستانه شدیم، صحن با روح و خوبی دارد. اشجار دارد و توی حرم هم دو گنبد دارد یعنی بالای ضریح یک گنبد که از ابتدا بنا کرده و بعد روی آن گنبد دیگری ساخته‌اند که دور آن غلام در گردش دارد. خیلی بنای عالی و گنبد مرتفعی به نظر آمد. این بناها از شاه اسماعیل و سایر سلاطین صفوی است. مرحومان محمد تقی میرزای حسام السلطنه و ظل السلطان پسرهای خاقان مغفور فتحعلی شاه هم بعضی بناها در اینجا کرده‌اند. موقوفه زیادی دارد روی گنبد را مثل بام‌های آهنی تهران از قدیم آهن پوش کرده‌اند. عباس خان آستانه‌ای هم در آنجا حاضر بود که از ملازمین و معتبرین آستانه است. خدام آستانه هم از دولت وظیفه و مستمری دارند که از بابت مالیات آنجا به آن‌ها عاید می‌شود، خلاصه زیارت کردیم و بیرون شدیم آنچه که در اینجا قابل دقت است و از آثار و علائم چنین بر می‌آید که، بنای گنبد و رواق مربوط به حدود قرون چهارم و در واقع زمان آل بویه است که بعدها الحاقات در آن انجام گرفته و به شکل امروزی درآمده است.

این بنا در ابتدا فقط شامل صحن و رواق بوده که پلانی مربع محسوب می‌شد بعدها الحاقات به آن اضافه شد و و با الحاق مدرسه‌های مختلف در زاویه‌های بنا و کاروانسرها و حمام‌ها و الحاق حجرات و حیاط پلان مزبور هر زمان شکل خاصی بخود گرفت و امروزه که در اثر تخریب بعضی از الحاقات این بنا فقط صحن زیر گنبد و صحن نو باقی مانده است که طی سال‌های متوالی مرمت و احیاء شده است.

در آبادی آستانه سه بنا به نام سهل بن علی، طالب بن علی، و جعفربن علی موجود است. بنای کنونی سهل بن علی که دارای صحن، رواق، گنبد بزرگ و کتیبه‌ای که در بالای ورودی رواق و بر روی سنگ مرمر لوزی شکل نقر شده است (مورخ به سال ۱۱۱۰) متعلق به آغاز قرن دوازدهم هجری قمری است. سنگ مرقد آن مورخ به سال ۷۷۲ هجری قمری است.

این بنا از لحاظ دارا بودن صندوق و در و پنجره مشبک نفیس قابل توجه و حفاظت است. در داخل ایوان کتبه منظومی گچبری شده که معرف تاریخ تعمیر بنا است. تاریخ سال ۱۰۳۸ هجری قمری بر بالای سر در رواق و این بنا از لحاظ دارا بودن صندوق و در و پنجره مشبک شاخص است.

در داخل بقعه که به شکل هشت گوش است رواقی ساخته شده است. مجموعه تزئینات نقاشی و قطارسازی نیم گنبدی‌ها و دو کتیبه گچ بری به خطوط رقاع و ثلث ممتاز و کاشی کاری ازاره بنا و چند عدد پنجره چوبی مشبک بزرگ که در نهایت ظرأفت تراشیده شده جذبه خاصی به این بنای تاریخی صفوی داده است. در داخل ضریح سه صندوق چوبی موجود است، لیکن صندوق اصلی که در روی مرقد واقع شده است دارای کتیبه‌ای به خط نسخ است. این کتیبه و صندوق از نظر هنر حکاکی دارای ارزش است، نام صاحب قبر این آرامگاه سهل بن علی بن ابوطالب خوانده می‌شود.
پیش از ساختمان کنونی که متعلق به دوره صفویه و زمان شاه عباس اول است بر روی مزار این مرقد ساختمان دیگری بوده است. «در حدود قرن نهم هجری قمری» که به تدریج خراب شده و گنبد فعلی روی آن ساخته شده است. آخرین سال مرمت این بنا ۱۲۲۱ هجری قمری می‌باشد که بر روی یک قطعه سنگ در سردر طرف گورستان باقی مانده است».

این بقعه در گذشته دارای چهار صحن و سرا بوده است.

۱. صحن قدیم، در قسمت شمالی بقعه، که در حال حاضر اثری از آن نیست.

۲. صحن دوم، معروف به صحن میرزا ابوالقاسم که اثر دروازه آن در قسمت شمال غربی باقی مانده و صحن آن در جهت غربی بقعه واقع است.

۳. صحن سوم، در جهت غربی بقعه واقع است و در سابق مدرسه و محل بیتوته طلاب علوم دینی بوده که اکنون هشت باب از حجره‌های آن باقی مانده است. مدرسه مزبور دری به خارج و یک در به صحن میرزا ابوالقاسم دارد و در سوم آن به صحن نو و در چهارم به حمام اختصاصی بقعه باز می‌شده است جهت شرقی این صحن حمامی است که ساختمان آن باقی مانده و در جهت شرقی مدرسه مزبور کاروانسرایی قرار دارد.

۴. صحن چهارم یا صحن نو، که پابرجاست و محل عبور زوار بقعه می‌باشد. در جهت شرقی ساختمان اصلی واقع است. ورودی دروازه فعلی به شکل کثیرالاضلاع هشت ضلعی و سقف آن نقاشی شده است. در این صحن، دو اصله درخت توت و یک اصله درخت نارون وجود دارد که عمر درختان توت را هشتصد و درخت نارون را ۴۰۰ سال برآورد کرده‌اند.

بام بقعه از دو گنبد روی هم تشکیل شده که در چهار زاویه آن گچ بری و کاسه‌بندی‌هایی شده که دو کتیبه دارد که روی آن با خط نسخ، سه مرتبه سوره جمعه روی هم نوشته شده است. گنبد دوم، بالای گنبد زیرین ساخته شده که رواق از نظر قدمت و به لحاظ هنری حائز اهمیت است.

مرقد مطهر نیز دارای یک صندوق مسقف، دو ضریح مشبک چوبی و یک ضریح مشبک فلزی با آب طلا است.

مرمت‌های انجام شده آرامگاه در دوران‌های مختلف

در دوران تسلط ابودلف عجلی - از خلفای عباسی - در کرج ابودلف و در آثار تاریخی مانده از این دوران نامی از سهل بن علی برده نشده است و این امر بر تعلق بنای گنبد و رواق به دوران حاکمیت آل بویه، پس از ابودلف دلالت می‌کند. با توجه به این که بیش از ده قرن از قدمت این بنای با ارزش و تاریخی می‌گذرد بدیهی است که در دوران‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است و گنبد فعلی آرامگاه در دوران صفوی ساخته شده است. این بنا در دوران قاجاری نیز چند بار مرمت و بازسازی شده است.

ناصرالدین شاه قاجار در سفرنامه عراق عجم(۱۳۰۹ ه. ق) در شرح سفر به آستانه به بنای عالی و گنبد مرتفع زیارتگاه اشاره‌ای دارد و ایجاد بعضی از این بناها را از شاه اسماعیل و سایر سلاطین صفوی و محمد تقی میرزای حسام السلطنه و ظل السلطان پسرهای خاقان فتحعلی شاه قاجار می‌داند. مرمت و بازسازی آرامگاه در دوران خواجه یوسف: بنا به نوشته‌ای که هم اکنون نیز در قسمت سمت چپ در ورودی ایران به رواق کنار زنجیر نصب شده است این زیارتگاه در زمان خواجه یوسف نیز بازسازی شده است. چنان که مضمون این نوشته بیان می‌کند بخشی از موقوفات زیارتگاه در قدیم مربوط به خواجه یوسف بوده است.

مرمت آرامگاه در سال ۱۰۳۸ ه. ق در داخل ایوان آرامگاه کتیبه منظومه گچ بری شده که معرف مرمت و بازسازی آرامگاه در سال ۱۰۳۸ هجری قمری است. همچنین بالای در ورودی ایوان متصل به رواق، زنجیری تعبیه شده که به چهارچوب آویزان است و بر آن تاریخ ۱۰۳۹ ه. ق حک شده است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که در سال‌های ۱۰۳۸ و ۱۰۳۹ بنای آرامگاه مرمت و بازسازی شده است.

مرمت آرامگاه در سال ۱۲۱۰ ه. ق

براساس ابیات موجود در سنگ نبشته تعبیه شده در بالای دروازه فعلی می‌توان گفت که بنای آرامگاه سهل بن علی در سال ۱۲۱۰ هجری قمری نیز مرمت و بازسازی شده است.

مرمت آرامگاه در دوران حسام السلطنه

در درون ایوان آرامگاه کتیبه‌ای است که اشعاری بر آن نوشته شده است. از این اشعار چنین مستفاد می‌شود که پس از ویرانی‌های صحن‌های قدیم، حسام السلطنه مدرسه را تبدیل به صحن کرده و ایوان شرقی را معبر و راهروی رواق و روضه قرار داده است. شاهزاده محمد تقی میرزای حسام السلطنه، فرزند فتحعلی شاه قاجار با سپاهیانش و با شوکت و جاه و جلال به زیارت حضرت سهل بن علی مشرف می‌شود و چون بنای آرامگاه را فرسوده می‌بیند؛ دستور عمران و بازسازی آن را صادر می‌کند.

مرمت آرامگاه در سال ۱۲۸۶ ه. ق

در سال ۱۲۸۴ ه. ق بنای آرامگاه سهل بن علی بار دیگر مرمت شده است. این موضوع در چند نوشته متفاوت که در ایوان نصب شده نیز آمده است.

مرمت آرامگاه در سال ۱۳۱۰ ه. ق

در سال ۱۳۱۵ ه. ق سطح خارجی گنبد به دستور حاج ملا ابوطالب (از علما و انقلابیون مشهور آستانه و هم عصر میرزا حسن شیرازی)مرمت می‌شود. در این سال باد، کلاهک مسی آرامگاه را از جا کند و مرحوم حاج آخوند آن را به مسگرها فروخت وگنبد را مرمت کرد، ولی سرمای شدید آستانه آن را دوباره از بین برد.

آینه کاری سطح داخل صحن اصلی آرامگاه در سال ۱۳۴۲ ه. ش

آینه کاری بسیار زیبا و هنرمندانه داخل صحن اصلی، واقع در اطراف ضریح به سال ۱۳۴۲ ه. ش توسط شخصی به نام حاج ابراهیم طلایی انجام شده و بسیار جذاب و دیدنی است.

مرمت گنبد در سال ۱۳۵۱ ه. ش

در سال ۱۳۵۱ ه. ش کاشیکاری گنبد با کاشی‌های معرق آغاز و پس از انجام نیمی از کار رها شد.

مرمت گنبد در سال ۱۳۶۶ ه. ش:

با گذشت ۱۵ سال از کاشیکاری نیمه تمام گنبد به سبب از بین رفتن این کاشی‌ها در اثر سرمای طاقت‌فرسا و شدید آستانه، در سال ۱۳۶۶ مبادرت به برداشتن آن‌ها و اقدام به پوشش سیمانی سطح بیرونی گنبد شد. بعد از این کار مجدداً اقدام به کاشی کاری سطح خارجی گنبد شد که این بار نیز کاشی‌ها در مقابل سرما دوام نیاوردند و کار در سرآغاز رها شد.

مرمت در سال ۱۳۷۲ ه. ش

در سال ۱۳۷۲ کاشیکاری سردر حجره‌های داخل صحن نو بجز سردر پاگردها انجام شده است.

مرمت گنبد در سال ۱۳۷۳ ه. ش:

تجربیات ناکام کاشیکاری گنبد در سنوات مختلف، مسئولان را به فکر واداشت تا راه حلی معقولانه‌تر برای آن پیدا کنند. رایزنی‌های انجام شده با مسئولان وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سازمان میراث فرهنگی کشور موجب شد تا سطح خارجی گنبد با لایه فلز مس پوشانده شود و این کار در سال ۱۳۷۳ ه. ش انجام شد.

نصب تأسیسات گرمایی در سال ۱۳۷۳

در سال ۱۳۷۳ ه. ش برای اولین بار تأسیسات گرمایی آرامگاه با انجام سیستم لوله کشی و نصب ۲۵ عدد رادیاتور در بخش‌های مختلف انجام شد.

مرمت و بازسازی درها و پنجره‌ها ۷۵- ۱۳۷۴ ه. ش

در این سال‌ها کار مرمت و نوسازی درها و پنجره‌های آرامگاه آغاز شد و از جمله ۳۵ عدد پنجره چوبی و جدید داخل صحن نو نصب شد. در سال ۱۳۷۵ همچنین شبکه فاضلاب سنتی این زیارتگاه که کانال خروجی آن چند متر زیرزمین قرار داشت و سال‌ها مسدود بود، مجدداً مرمت و بهره‌برداری از آن آغاز شد. همچنین ایجاد کانال تهویه هوا در سراسر کناره دیواره مشرف به خیابان اصلی مقابل حجره‌ها زیر پیاده رو به منظور خشک کردن رطوبت دیوارها و ایجاد پیاده رو مقابل حجره‌های صحن میرزا ابوالقاسم از فعالیت‌های انجام شده در سال ۱۳۷۵ است.

مرمت در سال ۱۳۷۶

نصب ۳ در بزرگ و ۳ پنجره بزرگ کشاب دار داخل صحن نو، بازگشایی مجدد در بقعه طالب بن علی مشرف به گلزار شهدا، موسوم به دروازه مراد، ترمیم درخت تنومند نارون صحن میرزا ابوالقاسم در مهرماه ۱۳۷۶، برق کشی جدید آرامگاه سهل بن علی در آذر ۱۳۷۶ و آغاز مرمت نقاشی داخل سطح زیرین گنبد اصلی در خرداد ۱۳۷۶ از جمله این فعالیتهاست. مرمت و بازسازی حمام قدیمی آرامگاه نیز در سال ۱۳۷۶ انجام شد.

مرمت در سال ۱۳۷۷

در سال ۱۳۷۷ شمسی کف‌سازی صحن نو آرامگاه با سنگ فرش و سیستم برق و کابل کشی آرامگاه به طور کامل انجام شد. از آخرین مرمت‌های انجام شده در این آرامگاه می‌توان به مرمت کامل گنبد آجری و مرمت بام اشاره کرد. بقعه امامزاده سهل بن علی به شماره ۳۲۳ و در سال 1383 به ثبت آثار ملی رسیده است. همانطور که در مطالب فوق به تفضیل به آن پرداخته شد از عهد صفویه تا کنون این اثر ارزشمند همواره مورد توجه بوده است و امروزه نیز به عنوان میراثی ماندگار در استان مرکزی حائز اهمیت است لذا می‌توان لقب نگین زیارتگاه‌های استان مرکزی را به این اثر تاریخی شاخص نسبت داد.

گزارش از پروانه بوالحسنی کارشناس ارشد معماری و کارشناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی

انتهای پیام/