میراث آریا: عمارت باغ سراب شاهرود بین اهالی به بخشی از مجموعه بزرگ عمارت امیر اعظم و یا خواهر امیر اعظم مشهور بوده است. امیر اعظم معروف‌ترین حاکم ایالت بزرگ قومس قدیم یا استان سمنان فعلی بوده که خاندان عضدی شاهرود از اعقاب وی می‌باشند. امیریه شاهرود و باغ امیر سمنان متعلق به او بوده و به همین مناسبت به اسم وی نامیده شده است. بعد از مرگ این شاهزاده در حدود ۳۰۰ پارچه آبادی و مزرعه در اطراف شاهرود از وی به‌جای ماند.
در نزدیکی همین عمارت بزرگ و باغ آن، عمارت تاریخی امیراعلم قرار دارد که دارای نمای آجری با اجرای هنرمندان عهد قاجاریه و سقف شیروانی به سبک معماری دوران ناصری قاجار است که در ورودی شهر از سمت شمال خودنمایی می‌کند. درخت کاج مطبق کهن‌سال و شادابی نیز در حیاط این خانه قرار دارد که پس از حدود ۲۰۰ سال همچنان سر به آسمان می‌ساید. پس از کشته شدن امیر اعظم نیز او را در عمارت خود واقع در باغ سرچشمه شاهرود به خاک سپردند. از منظر وجه‌تسمیه نام این عمارت باید گفت، مجموعه در مکانی احداث‌شده که سر راه‌آبی قرار داشته و آن زمان آب شاهرود از آن تأمین می‌نموده است.
مرحوم نصرت‌الله خان معروف به امیر اعظم در ماه شوال ۱۲۹۶ هجری قمری (شهریور ۱۲۵۷ هجری شمسی) در تهران متولد شد. پدرش وجیه‌الله میرزا سپه‌سالار پسر شاهزاده عضد الدوله سلطان احمد میرزا پسر فتحعلی‌شان، مادرش علاء الحاجیه دختر علاء الملک بوده که پس از وضع حمل مولود بدرود زندگی کرده است.
وجیه‌الله میرزا (۱۲۷۱–۱۳۲۲ هجری قمری) شاهزاده قاجار و از دولتمردان دوران ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه بود. او در سال ۱۲۷۱ هجری قمری زاده شد. در دوران ناصرالدین‌شاه شجاعت بسیاری در سرکوب ترکمن‌هایی که به غارت کاروان‌های زوار امام رضا می‌پرداختند نشان داد که باعث ترقی‌های آینده او شد. وی از ۱۳۱۵ هجری قمری تا زمان مرگش وزیر جنگ ایران بود. از القاب او سپه‌سالار، سیف‌الملک، سردار معظم و امیر خان سردار بوده است.
باغ سراب که در مرکز شهر شاهرود، میدان سرچشمه و در محور پرتردد شهر قرار دارد و از بناهای باارزش شهر است. این باغ دارای سردر آجری بزرگ است که پس از عبور از آن وارد محوطه باغ خواهیم شد. باغ با درخت‌های بلند و قدیمی خود ما را از فضای شلوغ شهری جدا کرده و وارد دنیای زیبای خود می‌کند.
این باغ شامل ۳ بنا است که به دستور خواهر امیر اعظم، والی وقت شاهرود ساخته می‌شود. ساختمان اصلی که کوشک تابستانه خواهر امیر اعظم بوده است ساختمانی یک طبقه با استخری در جلوی ورودی آن است. این بنا دارای یک طبقه با زیرزمین است. نمای اصلی و ورودی کوشک دارای ایوان ستون‌دار است که توسط چند پله به این فضا وارد می‌شویم. جلوی کوشک حوضی بزرگ وجود دارد که آب چشمه به آن وارد می‌شده و بعد از عبور از باغ، به سمت خروجی هدایت می‌شد.
بنای دیگر موجود در باغ ساختمانی مستطیل شکل است که شامل چند اتاق کوچک است که در یک طبقه ساخته‌شده و دارای تزیینات آجری در رخ‌بام است. بر اساس شنیده‌ها این بنا برای خدم‌وحشم اهالی باغ ساخته‌شده است. کنار این بنا برجی وجود دارد با پلان مدور، دارای چند روزنه و تزییناتی زیبا در رخ‌بامش. کارایی این برج مشخص نیست.
همان‌طور که گفته شد این بنا توسط یکی از شخصیت‌های مشهور تاریخ شاهرود بناشده است و علاوه بر آن ازنظر موقعیت قرارگیری در این مجموعه چشمه‌ای است که از داخل آن عبور می‌کند. این چشمه که تنها منبع تأمین‌کننده آب شاهرود بوده است ابتدا وارد باغ سراب می‌شده و بعد در سطح شهر شاهرود تقسیم می‌شده است. ساختمان اصلی مجموعه با کاربری کوشک تابستانه به‌طور مسکونی ساخته‌شده است. عمارت باغ سراب اینک در اختیار و تحت مالک بنیاد مستضعفان قرارداد و به‌عنوان ساختمان اداری این بنیاد در استان سمنان مورد بهره‌برداری قرارگرفته است. ساختمان مربوط به خدمه تبدیل به انباری تشکیلات اداری بنیاد مستضعفان استان سمنان شده است.
الحاقاتی در بنا صورت گرفته است که شامل:
۱-الحاق درهای فلزی ازجمله در ورودی باغ و تعویض پنجره‌های چوبی قدیمی با پنجره‌های فلزی
۲- الصاق نرده‌های فلزی به پنجره‌های کوشک
در سال‌های اخیر تعمیراتی در کوشک اصلی صورت گرفته اما در دو بنای دیگر مجموعه تعمیراتی صورت نگرفته است. مداخلات انسانی در بناهای تاریخی یکی از دلایل آسیب به بناهای تاریخی است. بیشترین آسیب وارده به بنا دخل و تصرفات صورت گرفته در آن است. ازجمله این مداخلات می‌شود به تعویض در و پنجره‌های چوبی با درها و پنجره‌های فلزی و همچنین الحاق نرده‌های فلزی به پنجره‌ها اشاره کرد. فرسودگی یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به فضای شهری و روستایی و کالبد یک ساختمان است که باعث نا به سامانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بی‌قوارگی می‌شود. فرسودگی عاملی است که با کاهش عمر اثر و با شتابی کم‌وبیش از اندازه کند به‌سوی نقطه پایانی اثر می‌گردد. این فرسودگی با عوامل مخل و آسیب‌رسان درگیر هستند. عوامل فرساینده و عوامل طبیعی مانند آب باران و باد موجب ایجاد ریختگی در قسمت‌هایی از اندود بناشده است.
در بعضی مواقع در مرمت آثار هنری به تشخیص معمار بخش‌هایی که به بنای اصلی قبلاً اضافه‌شده غیرضروری دانسته و سعی در پاک‌سازی سبکی آن‌ها می‌کند. در چنین برداشتی به آزاد کردن بنا از عناصری که نسبت به شکل اصلی ساختمان ناهمگن تشخیص داده شود اقدام می‌شود هدف اصلی این روش مرمتی می‌تواند به وجود آوردن شرایط مناسب برای برداشت‌های مستند و جوابگویی به علاقه‌مندان اصالت شکل بنا محسوب می‌گردد. این حذفیات شامل دیوارکشی‌ها و درهای نصب‌شده در فضاهای مختلف حمام و همچنین سیستم تأسیساتی لوله‌کشی‌های بسیار نامناسب است.
مجموعه تاریخی و فرهنگی عمارت باغ سراب شاهرود در تاریخ ششم تیرماه ۱۴۰۱ و پس از طی فرآیند ابلاغ به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی در خصوص ثبت این اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند، به شماره ۳۳۸۰۲ در فهرست میراث ملی غیرمنقول ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار دارد.
هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث فرهنگی ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما