میراث آریا: در استان هرمزگان به‌ویژه شهرستان‌های بندرعباس و میناب، عده‌ای از زنان به این کار هنری مشغول‌اند. زنان و دختران هرمزگانی نوعی پارچۀ توری ریزبافت را با نخ نقده (نوارهای نقره‌ای یا طلایی) خوس دوزی می‌کنند. در خوس دوزی با توجه به ساده بودن طرح‌ها، احتیاجی به طراحی و نقش اندازی روی پارچه نیست، بلکه هنرمند باسلیقه و ذوق خود به سوزن‌دوزی می‌پردازد. نقش پشت و روی این پارچه پس از خوس دوزی، معمولاً به شکل یکسان است و درخشندگی خاصی دارد.

مواد و ابزارها

مواد و ابزارهای خوس دوزی شامل این‌هاست: نوعی پارچۀ توری؛ خوس به رنگ طلایی یا نقره‌ای؛ قیچی؛ سنگِ صفله یا سَگْله (سنگی که از آن برای کوبیدن روی برجستگی‌های نـاشی از خوس دوزی و صاف‌کرده و مرتب کردن روی کار استفاده می‌شود) و کم یـا کمان، حلقه‌ای از چوب نـازک گردو و در اندازه‌های مختلف که پارچه را برای خوس دوزی روی آن می‌کشند و پارچه را با تسمه یا کمربند روی محیط آن محکم می‌بندند. درگذشته خوس دوزی با کمک دست‌وپا انجام می‌گرفت، اما بعد از ساخته‌شدن کم یا کمان، خوس دوزی روسری‌ها ساده‌تر، بهتر، زیباتر و باارزش‌تر شد و رونق بیشتری یافت.

شیوه کار

ابتدا یک قسمت از خوس را به‌وسیلۀ قیچی از قرقره جدا نموده، لبۀ آن تکه را به‌صورت اُریب قیچی می‌کنند تا نوک آن باریک شود و بعد خوس را از روی تور در خانۀ شمارۀ ۱ داخل کرده، از خانۀ شمارۀ ۲ بیرون می‌آورند؛ بعد آن را از روی تور وارد خانۀ شمارۀ ۳ نموده، از خانۀ شمارۀ ۴ خارج می‌کنند و دو سر ابتدا و انتهای خوس را از زیر خوس، حدفاصل خانه‌های شمارۀ ۲ و ۳، از روی پارچه عبور داده، به‌صورت یک گره مرتب می‌کنند و اضافۀ خوس را با قیچی می‌چینند. این روند تا تکمیل نقش ادامه دارد.

شیوۀ دیگر کار در این سوزن‌دوزی به‌گونه‌ای است که نخ نقده را به انتهای سوزِن نخ‌کرده‌ای قلاب می‌کنند و با آن طرح موردنظر را روی پارچۀ توری می‌دوزند.

نحوۀ دوختن خوس روی پارچۀ توری

نقش‌ها

نقش‌های دانه‌های خوس بسته به نوع بافت و شکلی که ایجاد می‌کنند، به نامه‌ای مختلفی خوانده می‌شوند. اگر نقش تنها به شکل یک مربع با خوس ایجاد شود، آن را پُلُکو یا پَدری می‌خوانند و پایۀ کار خوس دوزی از همین شکل است. اگر به‌واسطه کنار هم قرار گرفتن پلکوها، یک گلِ شش‌پر ایجاد شود، پلکویی خوانده‌ می‌شود. از قرار گرفتن یک پلکویی و ۶ پلکو در ۶ جهت، یک گل پلکویی‌شکل ایجاد می‌شود که ۱۳ تِک خوانده می‌شود. «خشتی» شکلی است که از دورهم قرار گرفتن پلکوها به‌صورت لوزی، و «پنکه‌ای» از یک پلکو در مرکز و ۵ شکل خشتی در دورش، درست می‌شود.

کاربردها

خوس دوزی بیشتر روی پارچه‌های سیاه‌رنگ توری ــ که محلی‌ها به آن‌ها پارچۀ شیشه‌ای می‌گویند ــ همچنین گاه روی پارچه‌های سُرمه‌ای و بنفش صورت می‌گیرد و برای این کار از پارچه‌های سبز، قرمز یا زرشکی و سفید کمتر استفاده می‌شود. کاربرد این هنر بیشتر برای تزیین روسری‌های توری است که در گویش محلی هرمزگان به آن جِلْبیل (جلویل) می‌گویند؛ تزیین پرده‌های توری و دیگر پوشاک‌های بومی زنان این استان از دیگر کاربردهای خوس دوزی است.

جلبیلِ خوسی به‌طورمعمول به طول حدود ۱۵۰، و عرض حدود ۴۵-۸۰ سانتی‌متر است.

گاهی این روسری را مستقیماً روی سر می‌اندازند و روی آن کلاهک می‌گذارند و کناره‌های آن را از حوالی بناگوش به زیر گلو می‌آورند و با سنجاق می‌بندند و به دور گردن و شانه می‌پیچند. کناره‌های دو عرض و یک طول بالای روسری را اغلب حاشیه‌های زرین می‌دوزند و گاه سکه‌های تزیینی در پیشِ رو به آن می‌آویزند. گاهی نیز سر و مو را از بالای پیشانی تا بالای لالۀ گوش، و پشت سر را با لچک می‌پوشانند و جلبیل را بر روی لچک قرار می‌دهند.

خوس دوزی روی جلبیل با توجه به سن استفاده‌کننده طرح‌ریزی می‌شود . نقوش ستارگان ۶، ۸ و یا ۱۲ پر، دانه‌دانه‌ای (دیسکو) و گوشواره‌ای بیشتر موردتوجه است؛ از دیگر نقوشْ خرچنگ، گل، گل‌فرفره‌ای، پروانه و کاکله‌ای را می‌توان نام برد.
جلبیل بیشتر در بازارهای میناب به فروش می‌رسد. آن‌ها را بر اساس روستاهایی می‌شناسند و نام‌گذاری می‌کنند که در آن‌ها خوس دوزی شده‌اند. جلبیلها به دودسته جلبیل کلیبی‌چی و جلبیل گروگی تقسیم می‌شوند.

 نقش‌مایه‌های خوس‌دوزی‌شده روی جلبیلها نام‌های مختلفی دارند. مثلاً روی نوعی روسری به نام «جلبیل کزین»، زری غولی خوس با بافت سیاه و زری غولی خوس با بافت سفید می‌دوزند و یا تزیین «جلبیل خوسی هفت‌تُک» که ازجمله جلبیلهای پرنقش نمایه است، معمولاً در قسمت بالای سر تا روی پیشانی دوخته می‌شود و خوس نقش مهمی را روی جلبیل ایفا می‌کند. برای دوختن جلبیل خوسی هفت‌تک، چند سانتی‌متر بالای حاشیۀ فوقانی آن را تک‌گل ساده (گل‌کوچک بدون شاخ و برگ) و به‌صورت یک حلقۀ مدور توخالی می‌دوزند و سپس دور حلقه (گل بزرگ‌تر) نقش ۶ تک‌گل دیگر را در این محل خالی می‌اندازند. نقش‌مایۀ جلبیل هفت‌تک، خود متشکل از ۷ دایرۀ خوسی است که حول یک دایره دوخته‌شده‌اند.

نوعی جلبیل به نام «جلبیل خوسی گل شاهینی» ازنظر رنگ و ارزش با دیگر جلبیلها متفاوت است که بهترین نوع آن از تور سیاه‌رنگ ابریشمی دوخته‌ می‌شود. شکل خوس دوزی آن حاشیه‌ای به شکل سه‌گوش و تقریباً شبیه کله‌قند است که آن را کله‌قندی نیز می‌نامند. دارندۀ این جلبیل برای کناره‌های عرضی آن، به فراخور و وسع مالی، نوعی تزیین را به کار می‌برد. معمولاً کسی که جلبیل ابریشمی توری می‌خرد، برای کناره دوزی آن از چپر هفت‌رنگ گلابتونی، معروف به بالارنگه استفاده می‌کند و بعدازآن، خیاط مخصوص خوس دوزی آن را با خوس می‌آراید. برای این کار حدود ۱۰ سانتی‌متر بالای حاشیه را با خوس خشتیِ توخالی می‌دوزند و بعد از اتمام داخل خوس خشتی، جاهای خالی داخل آن را با گُل خوسیِ فشرده پر می‌کنند؛ اطراف خشتی‌ها را نیز با خوس به شکل شاهین‌های کوچک نقش می‌اندازند؛ و در اطراف این شاهین‌ها، نقش قرص ماه و ستاره با نمای شب مهتابی خوس دوزی می‌کنند. روی قسمتی از محل باز و خالی جلبیل که روی سر قرار می‌گیرد، نقش شاهین بزرگی خوس دوزی می‌شود.

جلبیل گل شاهینی از گران‌بهاترین جلبیلهای بندرعباس است.  این جلبیلها را زنان در عروسی‌ها و مهمانی‌های بزرگ و مهم می‌پوشند و بنابر عرف و سنت، این نوع پوشاکِ گران‌بها در خانواده‌ها به ارث به فرزندان می‌رسد و آنان آن را برای خوش‌یمن بودن به‌عنوان یادگار و مایۀ برکت خانه درجایی مطمئن نگهداری می‌کنند.

پیراهن را نیز چون روسری از جنس توری و اغلب مشکی و بنفش تیره انتخاب می‌کنند تا تزیینات الوان و زرین، روی آن جلوه‌گری بیشتری داشته باشد. در دیگر هنرهای دستی میناب ازجمله شک بافی و تَلی‌بافی ــ که بیشتر برای زینت آستین، لبه و دور یقۀ پیراهن زنانه کاربرد دارند ــ از خوس دوزی استفاده می‌شود؛ مثلاً تلی‌بافی معمولاً در انواع مختلف یک خوس و دو خوس دوخته می‌شود.

در بندرلنگه، از خوس دوزی در تزیین ملافه نیز استفاده می‌کنند. افزون بر این، خوس دوزی را برای تزیین شلوارهای بندری مثل شلوار پولکی، شلوار حاشیه‌ای و شلوار زری ــ که بیشتر ویژۀ عروسی‌ها و مهمانی‌هاست ــ نیز به کار می‌برند.

شلوار تَرک ‌خوسی بندری دارای مدل‌های گوناگون است ازجمله: موجی، قایقی و بافتنی کج. نقش شلوارهای مدل موجی را با نخ و خوس به‌صورت موج دریا، نقش شلوار مدل قایقی را با گلابتون و خوس، نقش شلوار مدل بافتنی کج را با نخ، خوس و زری، و نقش شلوار یک‌فصله را با گلابتون و خوس و زری بشکی می‌دوزند.

شلوار با خوس لنگه‌ای، نوعی شلوار است که دمپای آن را با خوس مخصوصی زینت می‌دهند. این پوشاک بسیار بادوام و ظریف است، ولی به سبب گران‌قیمت بودن آن، کم‌کم در حال فراموشی است.

در بندرلنگه درگذشته، تقریباً هر دختری که به سن ۱۲سالگی می‌رسید، هنر خوس دوزی را نزد مادر خود و در خانه می‌آموخت و وقتی بزرگ می‌شد، به نوبۀ خودآموخته‌های خویش را به فرزندانش منتقل می‌کرد.

در استان هرمزگان، عروسان و نوعروسان در روزها و شب‌های عروسی، افزون بر چادرِ گل‌ابریشمی، چادر سوفن سبزرنگ با تزیینات خوس و گلابتون و پولک و بوته‌دوزی نیز می‌پوشند و در موقع حنابندان، تمام بدن به‌استثنای دست‌ها و پاها تا مچ، در زیر این چادر سبز، مستور و پوشیده می‌شود.

در میناب، پوشش عروس شامل پیراهن حریر و شلوار سبزرنگ و روسری خوس‌دار است که به آن «جلبیل زری» گفته‌می‌شود. در مراسم عروسی در قشم، ازجمله لباس‌هایی که مادر داماد برای عروس تهیه می‌کند، ۳۰-۴۰ پیراهن و ۲۰-۳۰ شلوارِ خوسی (خوس دوزی) و شماری جلبیل خوسی متناسب با وضعیت خانواده است که همراه دیگر وسایل بایستی خانوادۀ داماد تهیه کنند و در جعبۀ بزرگ و یا چمدانی بگذارند و یک‌شب قبل از پایان عروسی، به خانۀ عروس برسانند.

در اشعار بومی محلی استان هرمزگان، از نقش جلویل خوسی در مراسم عروسی و شادی یادشده است، برای نمونه:

«یادِتِن جِلویلِ خوسی و لَچَک (صالح سنگبر)؛

یا «پا جلویلهای خوسی/ در خیابان عروسی/ همراه با غوغای چمک/ ریزش سرکنگی/ نالۀ دهل و فریاد ساز/ جماعت شادمان از خلق لحظه‌ها/ این لحظه‌های ناب/ رقصان و بی‌شتاب» که در توضیح آن آمده است: خانوادۀ داماد لباس عروس را همراه با ساز و دهل با پای پیاده از سرای عاشق به کلبۀ معشوق روی سر می‌برند که نشان‌دهندۀ روح عزت و احترام است؛ در هنگام مراسم شادی و عروسی، شرکت‌کنندگان در جشن این شعر را می‌خوانند.

عارفه صابری افتخاری

انتهای پیام/