میراث‌آریا: اهمیت جنگل‌های حرا که به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره نیز شناخته شده در جهان بارز است. با وجود بهره‌برداری‌های متعدد از این ذخایر تاکنون پابرجا هستند. مانگرو (حرا) به اکوسیستمی اطلاق می‌شود که از زمین‌های مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدی دریا همراه به مجموعه‌هایی از گیاهان بی‌نظیر و جانوران خاص که در مناطق ساحلی و کنار تالابی اکوسیستم تکثیر پیدا می‌کنند تشکیل شده است.

مانگروها در ایران از ۲ گونه گیاهی خاص شامل حرا Avicennia marina) و چندل (Rhizophora micronata) تشکیل شده‌اند که برای رشد و توسعه در محیط ویژه خود که به طور مداوم تحت تأثیر جزر و مد دریا و غرقاب قرار دارد. درک بهتر تنوع این گونه‌ها برای بهره‌برداری پایدار و حفاظت از آن‌ها بسیار مهم است.

الگوهای پراکندگی و تنوع ژنتیکی این گونه‌ها امکان اولویت‌بندی جمعیت‌ها برای حفظ شناسایی جمعیت‌ها و گونه‌های در معرض خطر و شکاف‌های موجود در مجموعه‌های بانک ژن را فراهم می‌کند. این اطلاعات حیاتی است که به مقابله با چالش‌های جهانی مانند امنیت غذایی و تغییرات آب و هوایی کمک می‌کند.

جنگل‌های حرای ایران در هشت منطقه حفاظت شده در سواحل خلیج فارس و دریای عمان می‌روید که کناره‌های شمالی و غربی جزیره قشم و جنگل نای بند استان بوشهر از مهمترین آن‌ها هستند. به این گیاه در بندرعباس حرا و در بلوچستان تمر، در بوشهر گرم و در بعضی از نقاط تول گفته می‌شود. به عربی نیز آن را شوری و شوره می‌نامند.

جنگل‌ها یکی از بزرگترین و با اهمیت‌ترین منابع ژنتیکی از دوران باستان تا به امروز هستند کشور ایران با داشتن جنگل‌های وسیع در واقع دارای مخازن ژنی غنی در گونه‌های خاص جنگلی می‌باشد. منابع ژنتیکی جنگلی توسط انسان برای هزارها سال مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

جنگل‌ها یکی از مهمترین زیستگاه‌های جهان و یکی از زیباترین مظاهر طبیعت هستند. آن‌ها همچنین یکی از کهنسال‌ترین موجودات زنده روی زمین به شمار ‌می‌روند و در حدود یک سوم سطح زمین را فرا گرفته‌اند. تاریخ شکل‌گیری و انتشار گیاهان کهن بر روی زمین به چیزی در حدود ۴۲۰ میلیون سال قبل باز می‌گردد.

آن‌ها در طی سالیان سال به تکامل و سازگاری با کره زمین پرداختند و به سرعت انتشار یافتند به طوری که بیشتر چشم اندازهای زمین را به خود تعلق دادند. هر چند بر اثر تغییرات آب و هوایی جنگل‌ها بارها دستخوش تغییر یا نابودی شدند اما هنوز هم بسیاری از جنگل‌ها همچنان پابرجا هستند و زیستگاه جانوران و گونه‌های گیاهی به شمار ‌می‌روند.

درخت حرا گیاهی اسطوره‌ای است که طبق اساطیر از اشک چشم آدم روئیده است. حرا گونه‌ای آفتاب پسند است که بلندی آن به پنج تا ۱۰ متر می‌رسد. گل‌های حرا شبیه گل‌های شاه پسند است و میوه آن شبیه کپسول تخم مرغی یا بادام است که درون آن یک دانه وجود دارد.

زمان گلدهی درخت حرا نیمه نخست مردادماه است و گل‌های زرد رنگ و کوچکی دارد که عطر آن‌ها همه جا را فرا می‌گیرد. نکته جالب درباره رویش درخت حرا زنده زایی آن است. ابتدا دانه حرا روی درخت مادر رشد می‌کند و پس از آن که جوانه زد، از مادر جدا شده و به درون آب می‌افتد.

ریشه این گونه گیاهی از یک ریشه عمودی کوتاه و تعداد زیادی ریشه کناری مایل تشکیل شده است. هنگام بالا آمدن آب دریا تاج درختان حرا از آب بیرون می‌ماند و چشم انداز بسیار زیبا و نایابی را به نمایش می‌گذارد. بسیاری از گردشگران در سفر به این منطقه با قایق به گشت وگذاری در میان آب‌ها می‌پردازند و از دیدنی‌های شگفت‌انگیز این جنگل لذت می‌برند.

از جالب‌ترین دانستنی‌ها درباره درختان حرا این نکته است که آن‌ها در آب شور می‌رویند، اما آن را تصفیه و تبدیل به آب شیرین می‌کنند. نکته جالب دیگر درباره درخت حرا خاصیت درمانی شیره درخت حرا و تأثیر آن بر باسیل به وجود آورنده بیماری جذام است که در منطقه هرمزگان شیوع دارد.

جنگل‌های دریایی جنگل‌هایی هستند که در سواحل مناطق استوایی و نیمه استوایی قرار دارند و اکوسیستمی جذاب را پدید می‌آورند. این جنگل‌ها در جهان به نام عمومی مانگرو و به نام علمی اوسینا مارینا شناخته می‌شود و در ایران به «جنگل‌های حرا» معروف است.

مانگرو به اکوسیستمی اطلاق می‌شود که از زمین‌های مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدی دریا همراه با مجموعه‌هایی از گیاهان بی‌نظیر و جانوران خاص که در مناطق ساحلی و کنار تالابی اکوسیستم تکثیر پیدا می‌کنند تشکیل شده است. از آنجا که جنگل حرا در جزیره قشم و سواحل جنوبی استان هرمزگان از وسیع‌ترین نمونه‌های آن در دنیاست از اهمیت خاصی برای ایرانیان و دانشمندان سایر ملت‌ها برخوردار است.

در گذشته محیط‌های جنگلی مانگرو به عنوان سرزمین‌های خشن و بی‌فایده در نظر می‌آمد و به شیوه‌های مختلف تخریب می‌شد؛ به طوری که گستره جهان به میزان ۸۰ درصد از جنگل‌های دریایی به دلیل راه‌سازی، دفن ضایعات با استفاده بیش از حد از سرشاخه‌های درختان و قطع یکپارچه آن برای استخراج هیزم و تهیه زغال و ایجاد سیستم‌های کشت آبی تخریب شد و رو به نابودی نهاد.

وجه تسمیه

مانگرو واژه‌ای از هند غربی و مشتق شده از لغت پرتغالیMango به معنای انبه و لغت انگلیسی Rove به معنای بیشه است که به درختان و درختچه‌هایی اطلاق می‌شود که در مناطق جزر و مدی قرار دارد که به شرایط شور و پوشیده از آب سازگاری داشته و در شرایط زیست محیطی متغیر در صورت مصون بودن از نیروی شدید امواج توانایی زندگی دارند.

موقعیت جغرافیایی

منطقه حفاظت شده حرا از ذخیره‌گاه زیست کره حرا در تنگه خورخوران خلیج فارس بین جزیره قشم (لافت) و دلتای مهران در طول جغرافیایی ۲۶ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۲۷ درجه و عرض جغرافیایی ۵۵ درجه و ۵۲ دقیقه تا ۵۵ درجه و ۲۱ دقیقه در استان هرمزگان واقع شده است.

در سال ۱۳۵۱ اراضی پوشیده از مانگرو در سطح ملی به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ (۱۹۷۶ میلادی) به عنوان ذخیره گاه زیست کره پذیرفته و ثبت گردید. در سال ۱۳۵۵ نواحی بکر جنگل‌های مانگرو گل‌زارها و نهرها در تنگه خوران ۱۰۰‌هزار هکتار با عنوان تالاب مهم با ارزش بین‌المللی به ثبت کنوانسیون تالاب‌ها رسید.

پراکندگی جنگل‌های حرا از هرمزگان تا سیستان و بلوچستان

میزان گستردگی و مساحت این جنگل‌ها در هرمزگان که در حوالی جزیره قشم بندرپل جزیره هرمز و بندر خمیر واقع است که با آبراهه‌های آن با پرندگان زیبا و طبیعت بکر وحشی آن از منابع توریستی و نقاط دیدنی استان هرمزگان و جنوب ایران است. این جنگل‌ها به عنوان منطقه تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارند و به دلیل اهمیت بین‌المللی آن به عنوان ذخیره گاه زیست کره حرا شناخته می‌شود.

سایر جنگل‌های حرای استان هرمزگان شامل حرای تیاب و میناب (۷۸۰۹۹ هکتار)، حرای گابریک و جاسک (۳۴۵۹۶ هکتار) حرای رود گز( ۲۷۰۴۶ هکتار)، حرای خوران (۲۵۱۸ هکتار) می‌باشند. جنگل حرا تیس چابهار در استان سیستان و بلوچستان که در ۱۲۰ کیلومتری شهر جنگل حرا نیز یکی از همین دیدنی‌ها است که تاکنون از چشم بسیاری از مردم ایران پنهان مانده است.

از جنگل حرا به عنوان زیباترین جاذبه گردشگری چابهار یاد شده است. جنگل حرا تیس چابهار در استان سیستان و بلوچستان و در ۱۲۰ کیلومتری شهر چابهار جایی در نزدیکی نقطه مرزی ایران و پاکستان و در نزدیکی خلیج گواتر چابهار قرار گرفته است.

جنگل‌های باستانی حرا

ویژگی‌های گیاهی جنگل‌های مانگرو ایران در سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان واقع شده‌اند که از خلیج گواتر در شرق دریای عمان شروع شده و تا خلیج نایبند در غرب خلیج فارس گسترده‌اند. مانگروها در ایران از ۲ گونه گیاهی انحصاری حرا و چندل تشکیل شده‌اند.

مانگروها برای رشد و توسعه در محیط ویژه خود که به طور مداوم تحت تأثیر جزرومد دریا و غرقاب قرار دارد اقدام به تولید ریشه‌های هوایی بذرهای زنده‌زا و تغییر در آناتومی برگ گونه کرده‌اند. همچنین با بسیاری از اراضی و پدیده‌های طبیعی که بر توسعه آن‌ها اثر دارند. مانگروها شامل ۸ تیره و ۱۲ جنس و حدوداً ۸۰ مختلف‌اند و پراکندگی آن‌ها محدود به جنوب شرقی آسیا است.

تنوع ژنتیکی گونه‌ها و زیست بوم‌ها به هم وابستگی دارند و در عین حال در تعامل با محیط زیست می‌باشند. به طور کلی منابع ژنتیکی به ارزش واقعی یا بالقوه ماده ژنتیکی اشاره دارند. منابع ژنتیکی جنگلی در اشکال مختلف فلوریستیکی مانند درختی درختچه‌ای و علفی برای آینده نیز دارای اهمیت هستند.

از خصوصیات منحصر به فرد گیاهان مانگرو (حرا) قابلیت مقاومت به غلظت بالای نمک در آب اطراف ریشه هاست که آن‌ها را از سایر اکوسیستم‌ها مجزا می‌کند اولین خط دفاعی بسیاری از گیاهان مانگرو ممانعت از ورود نمک به داخل گیاه به وسیله خاصیت نیمه تراوایی ریشه و جذب انتخابی و فیلتر کردن املاح است.

ترشح سریع نمکی روش دیگر سازگاری است که وارد سیستم گیاه شده است. برگ‌های بسیاری از گونه‌های مانگرو غدد نمکی ویژه‌ای دارد. می‌توان گفت این سیستم یکی از فعال‌ترین سیستم‌های ترشح‌کننده نمک است که تاکنون شناخته شده است تا جایی که در گونه‌هایی از این گیاهان می‌توان نمک را بر روی برگ‌های آن دید، ولی در برخی گونه‌ها که به واسطه مکانیسم اول از خشکی اجتناب می‌کنند با ظاهری متفاوت جلوه‌گری کرده نمک به اندام‌های آن‌ها نمی‌رسد و برگ‌ها شور نیستند.

در گونه گیاهی Avicenna marina که گونه بومی حوزه خلیج فارس است، نحوه تکثیر به شکل دیگری است. در این گونه و گونه‌های نظیر آن جوانه‌های بذر وقتی از گیاه مادری می‌افتد، هنوز داخل یک پوسته قرار دارند و در این حالت روی آب شناور می‌مانند که گاهی ۳ یا ۴ روز طول می‌کشد و پس از تثبیت در خاک شروع به رشد و نمو می‌کنند.

بسیاری از این درختان در مقایسه با سایر گیاهان سیستم ریشه گسترده‌تری در زیر زمین دارند. البته ریشه‌های اصلی این گیاهان از عمق دومتری پایین‌تر نمی‌روند که دلیل آن کمبود اکسیژن در اعماق بیشتر زمین است.

مناطقی که حد واسط رودخانه و دریا قرار دارند. در تمام دنیا از لحاظ اکولوژیکی و زیست محیطی فوق‌العاده و به شدت حاصل خیز هستند. جنگل‌های حرا هم از این قاعده مستثنی نیستند و با توجه به ویژگی خاص‌شان جایگاه خوبی برای رشد ماهی‌ها و صنعت شیلات هستند. بعضی از ماهی‌ها باید بخشی از چرخه زندگی خود را در جنگل‌های مانگرو سپری کنند.

از این میان می‌توان به رشد بعضی صدف‌ها اشاره کرد که به ریشه گیاهان حرا متصل شده و قابلیت رشد و پرورش در تالاب‌ها و مرداب‌های این جنگل‌ها را دارند. بعضی از حلزون‌ها و میگوها هم زندگی خود را مدیون جنگل‌های حرا هستند اما امروز به دلیل آلودگی‌هایی که در سطح جنگل‌های حرا اتفاق افتاده است، صید آبزیان با کاهش چشمگیری مواجه شده است چرا که بسیاری از ماهی‌هایی که لابه لای شاخه‌ها و ریشه‌های درختان حرا تخم‌ریزی کرده‌اند حالا پناهگاهی ندارند.

تقریباً در اکثر نقاط دنیا از گونه‌های مانگرو به عنوان هیزم استفاده می‌شود و در برخی مناطق حتی به عنوان منبع اصلی درآمد مردم به شمار می‌رود در بنگلادش از چوب این درختان برای تهیه چوب کبریت و کاغذ روزنامه استفاده می‌شود. در اندونزی که از بزرگترین کشورهای تولیدکننده خمیر کاغذ در دنیا می‌باشد، ۲۰ درصد مواد خام این خمیر از گیاهان مانگرو به دست می‌آید.

در کشورهایی مانند فیلیپین و اندونزی نیز این درختان نهایتاً به کاغذ تبدیل می‌شوند. بعضی گونه‌ها نوعی مواد خام بسیار مقاوم تولید می‌کنند که علاوه بر استفاده آن‌ها در صنایع چوب به شکل سنتی برای تهیه قند و الکل هم استفاده می‌شود. همچنین مطالعات پالینولوژیک نشان داده است که تأثیر انسانی بر روی جنگل‌های متکامل و پویا ترکیب و ساختار منطقه طی قرن‌های گذشته افزایش یافته است. به طور مثال در دیگر مناطق جنگلی ایران به ویژه در نواحی آبرفتی به شدت تخریب و نابود شده‌اند. بنابراین بهبود کیفیت حفاظت و افزایش آن‌ها در منطقه با اضافه کردن مناطق جدید برای تضمین حفاظت از این منابع ژنی دارای اهمیت است.

با بررسی جنگل‌های باستانی ایران مانند حرا و میزان گستردگی آن‌ها در نواحی مختلف و گوناگونی گیاهان خاص و بومی، بحث نگهداری و حفاظت این مخازن ژنتیکی کهن و بهره‌برداری‌های مناسب از آن‌ها امروزه باید بیشتر مطرح شود. در سال‌های اخیر با تخریب جهانی جنگل‌های استوایی توجه فزاینده‌ای به اکوسیستم درختزارهای دریایی که در معرض تهدید یا نابودی هستند انجام شده است به طوری که این اکوسیستم را بسیاری از متخصصین به عنوان زیستگاهی برای شمار مختلفی از گونه‌های آبزی و حیوانات وابسته به آن دانسته‌اند.

بسیاری از این گونه‌ها ارزش تجاری دارند. همچنین این اکوسیستم را عامل تعیین‌کننده‌ای در پایداری سواحل در مقابل فرسایش امواج سهمگین دریایی می‌دانند و نقش حایز اهمیت آن را در تأمین چوب و علوفه انکار نمی‌کنند و نیز وجود آن را در سیستم کاهش انیدریک کربنیک کره زمین مؤثر می‌دانند.

تنوع زیستی دارای معنای بسیار گسترده‌ای بوده و از تنوع ژنتیکی تا تنوع اکوسیستم‌ها را شامل می‌شود. تنوع گونه‌ای یکی از مؤلفه‌های مهم تنوع زیستی است که به تنوع در سطح محلی و یا منطقه‌ای اشاره می‌کند. مخازن ژنی و ژنوم‌های جنگل‌های باستانی حوزه خلیج فارس که دارای نادرترین گونه‌های گیاهی است. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی از گذشته دور مورد توجه بشر بوده است.

حوزه خلیج فارس را می‌توان محل پیدایش تمدن‌های کهن در جنوب ایران دانست در حوزه خلیج فارس جنگل‌های مانگرو ۱۰‌هزار و ۷۰ هکتار مساحت دارند. این نوع گونه خاص گیاهی در جهان در سه حالت جزیره‌ای، دلتایی و یا ساحلی می‌رویند. آلودگی محیطی به ویژه آلودگی دریایی یکی از مشکلات پیچیده‌ای است که انسان در حال حاضر با آن مواجه شده است.

بسیاری از فعالیت‌های انسانی نتایج غیر قابل برگشتی هستند و تأثیر منفی بر محیط زیست می‌گذارد به طوری که امروزه تخریب اکوسیستم‌های دریایی به یکی از مهمترین هشدارهای محیط زیستی تبدیل شده است. غلظت بالای فلزات سنگین مانند روی، مس، سرب و کادمیوم که از آلاینده‌های عمده‌ای هستند که از طریق دریا وارد می‌شوند.

جنگل‌های مانگرو (حرا) در ردیف بارورترین اکوسیستم‌های ساحلی دارای عملکردهای محیطی و اقتصادی بسیار مهمی برای جهان فراهم می‌آورد مانگرو نام عمومی گونه‌های مختلف گیاهی است که در آب‌های جزر و مدی با شیب ملایم و ارتفاع یک و نیم متر از سطح دریا و خاص مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری می‌باشند میانگین حداقل درجه حرارت برای زیست آن‌ها بالای ۲۰ درجه سانتی گراد است.

به طور مثال گیاه حرا از انواع گیاهان دارویی خاص ایران می‌باشد که در درمان بیماری‌های خاص نیز تأثیر دارد. می‌توان شرایط متنوع طبیعی این اکوسیستم را به کمک استقرار یک سیستم مدیریت زیست محیطی مؤثر و در شرایط حفاظتی به استناد ارزش‌های ژنتیکی بسیار سامان داد و از آن حفاظت نمود در این راستا شناخت ارزش‌های این سیستم در مقیاس جهانی و محلی امری مهم است.

این شناخت برای طیف وسیعی از مناطق ساحلی که از ذخایر طبیعی ویژه‌ای برخوردارند صادق است. به هر حال در این نگرش می‌بایست علایق مردم محلی در نظر گرفته شود. همچنین ترویج بیشتر پژوهش‌های پایه در ارتباط با این اکوسیستم در راستای حفظ این میراث ارزشمند ضروری است.

گزارش از شراره قاسمی 

انتهای پیام/