مجتبی گهستونی، فعال رسانه‌ای در یادداشتی نوشت: یک سال دیگر از آغاز نشست بررسی خوزستان در سفرنامه‌ها گذشت. روزی که سنگ بنای این نشست‌ها را در اهواز با حضور تعدادی اندک از افراد پایه گذاشتیم نیک می‌دانستیم که دیگر انجمن‌های سطح کشور هم پیروی کرده و خود بانی نشست‌های مشابه می‌شوند. 

به سراغ اغلب موضوعات سفرنامه‌هایی که درباره ایران نوشته است برویم ردِ خوزستان را می‌توان در آن جستجو کرد. از سفرنامه‌های نظامی، اجتماعی، تجاری، مذهبی گرفته تا سفرنامه‌های سیاسی، علمی، اکتشافی و تفریحی.

تنوع سفرنامه‌هایی که درباره ایران نوشته است، مرا از سال ۱۳۹۸ ترغیب کرد که با دوستانم جلسات دورهم‌خوانی کتاب را آغاز کنیم و به جستجوی ردی از خوزستان در سفرنامه‌ها بپردازیم. حاصل 14 جلسه سفرنامه‌خوانی، استخراج محتوایی قابل ارزش و مهم برای مطالعات بعدی شد. ویروس کرونا که فراگیر شد جلسات هفتگی هم تعطیل شد. تا اینکه در سال ۱۴۰۲ پیشنهاد از سرگیری جلسات دورهم‌خوانی سفرنامه‌ها را دادم و اسم جلسات دور جدید را «سفرنامه‌ها و جغرافیای تاریخی طبیعی فرهنگی خوزستان» گذاشتیم. از آن روز تا به اکنون جلسات هفتگی همچنان ادامه دارد و روز به روز به تعداد علاقه‌مندان به سفرنامه‌خوانی و سفرنامه نوشتن افزوده می‌شود.

در جلسات مکرر سفرنامه‌خوانی، در سفرنامه‌های اشخاصی همچون عبدالغفار نجم‌الملک، رضا شاه، جلال آل احمد، حسنعلی خان افشار، محمدبن عبدالله ابن بطوطه، سر هنری اوستن، سر هنری راولینسون، موسیو چریکف، ویلیام کنت لافتوس، ادوارد استاک، مادام ژان دیولافوآ، هنری بلوس لینچ، هانری دو مورگان، سر هنری مورتیمر، آرنولد تالبوت، کلمنت اوگاستس دوبد، نیکلاس سانسون، شارل بابن، فردریک هوسه، ایسودا یوکو، سر گابریل لانگاستر، آکی ئوکازاما، ابن بطوطه، سر پرسی کاکس، هنری لایارد، کلمنت او گاستس دو بُد و... اطلاعات با ارزشی از خوزستان وجود دارد.

اما برای اینکه بگویم چرا به سراغ سفرنامه‌ها رفتیم و چرا این نوع ژانر مهم است و چه کمکی به ما می‌کند باید بگویم که نویسنده در سفرنامه از تجربه‌های سفر خود می‌گوید و تجربه سفر همیشه جذاب بوده و از گذشته تاکنون برخی از نویسندگان تجربه‌های خود را به شکل سفرنامه با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند.

سفرنامه یکی از سبک‌های ادبی محسوب می‌شود که در آن نویسنده تجربه‌ها، دیده‌ها، رخدادها و به طور کلی احساساتشان را در قالب یک کتاب برای دیگران شرح می‌دهد. به همین دلیل سفرنامه‌ها از نظر محتوایی بسیار متنوع هستند.

در سفرنامه‌های نظامی اطلاعات دسته اولی از تصمیم‌های نظامی از جمله فرمان‌ها، چینش قواها، حمله‌ها و پاتک‌ها می‌خوانیم. حرکت یک لشکر عظیم و طی صدها کیلومتر مسافت با وسایل و امکانات روزگار گذشته، با حوادث زیادی همراه بوده و هفته‌ها و ماه‌ها به طول می‌انجامیده و کار ساده‌ای نبوده است.

با بررسی برخی سفرهای سیاسی با سفرنامه‌هایی بر می‌خوریم که ماهیت سیاسی دارند و یک سند مهم محسوب می‌شوند. سفرنامه‌های سیاسی گاهی ماهیت برقراری روابط بازرگانی و فراهم کردن تسهیلات تجاری، تقدیم هدایا و یا باج و خراج، بازخرید یا مبادله اسیران جنگی دارند و حتی به ترک نزاع و انجام مذاکرات صلح، زمینه‌سازی برای اتحاد برضد دولتی دیگر، درخواست کمک نظامی در مواقع ضروری، گردآوری اخبار و اطلاعات از اوضاع کشورها می‌پردازند.

از دیگر گونه‌های سفر می‌توان به سفرهای تفریحی اشاره کرد. سیاحان دیدن سرزمین‌ها و گشت و گذار در طبیعت، جوامع انسانی و آشنایی با نهادها و پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی آن‌ها و دیدن عجایب جهان اطراف، همواره برای انسان‌ها نشاط‌آور بوده است. به همین دلیل تفرج و تفریح از انگیزه‌های مهم سیر و سیاحت بوده است.

در میان گونه‌هایی دیگر از سفرنامه‌ها، با نام جهانگردانی مواجه می‌شویم که برای انجام سفرهای اکتشافی به ایران سفر کردند. در 2 قرن اخیر سفر به منظور پژوهش و بررسی پدیده‌های طبیعی مانند کویر، دشت، کوهستان و...، انسانی مانند بررسی اقوام و فرهنگ‌های آنان، تاریخی مانند بررسی آثار باستانی، کتیبه‌ها، نقش‌ها، خط‌های قدیمی مورد توجه بوده است. 

باید تاکید کنم که وسعت قلمرو فرهنگ، به وسعت حیات اجتماعی انسان است و تمامی میراث‌های اندیشه را از آغاز تا به امروز شامل می‌شود. چنین قلمرو نامحدودی را هرگز نمی‌توان در یک سفرنامه جای داد. با این همه گردشگران اندیشمند همواره سعی در شناخت قلمرو داشته‌اند. برشی که آنان در سفرنامه‌های خود از جامعه میزبان به دست می‌دهند مردم‌شناسانه، جامعه‌شناسانه، روانشاسانه، تاریخگرایانه و... است. 

در برخی سفرنامه‌ها با روحیات و خلقیات ایرانگردان به خوبی آشنا می‌شویم. آنها گاهی سنت‌های مردم خوزستان و برخی روحیات و عقاید مردمی که مهمانشان بوده‌اند را قضاوت کردند. اما سفرنامه‌نویسانی که از حوصله بیشتری برخوردارند در قلم زدن نسبیت را بهتر رعایت می‌کنند، اما دمدمی مزاج‌ها زود نتیجه‌گیری می‌کنند. 

سفرنامه‌نویسان در طول سفرهای خود یک پدیده را از زاویه‌های متفاوت که از موقعیت‌های اجتماعی گوناگون آنها سرچشمه می‌گیرند و بدان گرایش دارند، نکاه می‌کنند و به نتیجه‌گیری‌های معرفتی و داوری‌های ارزشی گوناگون می‌رسند. 

به نظر می‌رسد که به دلیل ارزش‌های نهفته در این ژانر ادبی، سفرنامه‌نویسی به‌طور فزاینده‌ای به پدیده‌ای جمعی تبدیل خواهد شد.

انتهای پیام/