رضا بایرام‌زاده، دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی و گنجینه‌دار مسئول و امین اموال فرهنگی-تاریخی موزه خوی در یادداشتی نوشت: موزه خوی در سال 1348 خورشیدی تأسیس شده که در هنگام گشایش، بیشتر آثار آن از موزه هنرهای ملّی ایران، موزه ایران باستان و شماری نیز از موزه ارومیه انتقال داده شده است.

این موزه دارای آثار هنری و باستان‌شناسی از دوران مختلف «پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی»، مردم‌شناسی و نُسَخِ خطی و چاپی است، در بین آثار بخش اسلامی تعدادی از آنها شامل اشیای فلزی مربوط به‌ دوره‌های مختلف اسلامی خصوصاً دوران صفوی در خور توجه بوده ولی چندان که باید به‌آن پرداخته نشده است.

برخی از این آثار حاوی انواع شمعدان‌ها و پیه‌سوزهای کتیبه‌دار هستند که دوره‌های سلجوقی را در ‌برمی‌گیرند، تعدادی ظروف فلزی دیگر مانند پیاله و درپوش‌های خاص آن نیز هستند که دارای کتیبه‌ای با خط ثلث شناسایی شده که مربوط به‌دوره ایلخانی است.

همچنین یک گلدان فلزی از جنس برنج که دارای شیارهای خیاری و دربردارنده کتیبه‌ای با خط کوفی بوده مربوط به‌قرون ششم و هفتم هجری قمری در موزه خوی وجود دارد.

با وجود آثار فلزی مربوط به دوره‌های دیگر اما بیشتر آثار فلزی موزه خوی مربوط به‌دوره صفویه است که شامل انواعی از بشقاب، کاسه، تاس، لگن و سینی بوده که تعدادی از این ظروف با عنوان موقوفه، مثلاً به‌ مکان‌های مذهبی اهدا شده و یا در آیین سوگواری و روضه‌خوانی رخ یافتند یا در سقاخانه‌ها به‌کار گرفته می‌شده است و موضوع اصلی آنها تزئین این ظروف برای امور نذری، یادآوری با اسامی ائمه و بازخوانی دعای فرج، مدح و ثنا با قلم‌زنی روی فلز و تکریم ادبیات قهرمانی ایران باستان است، از میان آنها، شاخص‌ترین آثار دوره صفوی همان ظروف کتیبه‌داری هستند.

یکی دیگر از آثار فلزی مد نظر ما اینجا از دوره صفوی مربوط به ‌ابزارآلات جنگی آن دوره و شمشیری با امضای «عَملِ اسدالله اصفهانی» بوده که اسدالله هم یک آهنگر و شمشیرساز مطرح دربار صفوی بوده است، مهمترین شاخصه‌ مربوط به‌ این امضا، جایگاه نوشتنِ کلمات «الله» در اسدالله و «شاه» در «بنده شاه ولایت عباس»، روی تیغه شمشیرهاست که با رسوم مُهرکنی و نقش مُهرهای پادشاهان صفوی هماهنگ بوده است ولی سبک شخصی هم دارد.  

همچنین تعدادی لگن مسی با نقوش ختایی، پیاله فلزی از جنس برنج شامل ابیاتی با خط نستعلیق و دارای نقوش انسان و پرنده در کانون توجه ما است، انواع جعبه‌های دعا با اسامی پنج ‌تَن آل‌عبا و آیاتی از قرآن، قندان مسی، قفل فولادی و کاسه چهل‌کلید کتیبه‌دار نیز وجود دارد  که در این ظروف دقت خاصی به ‌استفاده از پیشگویی و فال داشته تا برای تصمیم‌گیری‌های مهم دولتی و خجستگی روزگار، مجالی ماورایی فراهم آورد تا هنرمندان صنعتگر به‌ساخت اشیا و ادوات طالع‌بینی و قفل‌ها نیز اهتمام داشته باشند.

تحلیل آثار فلزی مورد بررسی دوره صفوی

مطالعه تحلیلی آثار فلزکاری دوره صفویه موزه خوی و تطبیق آن با ‌نمونه‌های مشابه خود، گرچه بیشتر درباره فرهنگ ملّی زمان خویش و شناخت عناصر شیعی برای ‌ما اطلاعات دارد و این مسأله زحمات حُکامِ دوره صفوی را برای توسعه فرهنگ و مذهب خصوصاً شیعه که حضرت علی(ع) در رأس آن است، اِبراز می‌دارد.

درئاقع صفویان با به‌کار بردن دعاهای ذکر شده به مدد آثار هنری، احترام ژرف‌شان را به بزرگانِ راه کمال چون ‌امام علی(ع) ارائه می‌کردندو ایران همیشه آغوشی باز به‌هر فردی داشته که نامش متصل به‌نامی الهی قدسی باشد و این امر عرب و عجم ندارد، خواه الله یا مزدا باشد.

با توجه به‌تحقیقات، اینکه بر روی کتیبه‌های ظروف دوره صفوی به‌طور کُل در ایران انجام گرفته، برخی از پژوهشگران این نوشته‌ها را در این هنر! مهم‌ترین عناصر اعلای سازش دانسته و از دیدگاه مفهومی به‌سه گروه اصلی تقسیمش می‌کنند که ب در آثار موزه خوی نیز صادق است و از همه مهم‌تر حفظ آنان است که نشان از احترام ما به تمامی اقشار در حد توان به زبان قرون است.

دسته اول، اینکه به‌جز آثار معماری، اثر و اهمیت کتیبه‌نویسی روی اشیای فلزی ژرف‌تر و کامل‌تر از تمامی هنرهای دیگر است، همان‌طوری که از نمونه‌های بررسی شده مشخص است در این دوره کتیبه‌هایی با اقسام مذهبی آشکارتر، رونق زیادی یافت، کتیبه‌هایی که گاهی با اشعار فارسی در مورد تشرّف، بخشش و گاهی با دعاهای عربی، خواستار ستایش الهی بر چهارده معصوم بود، این اشعار بعدها به‌شکلی منظم بر نوع خاصی از اشیا مثل جام‌های بزرگ باده تکرار شد.

دسته دوم نوشته‌هایی شامل اشعار الهی فارسی بود، این نوشته‌ها گاه در وصف محبت به‌ خدا و گاه در تحسین مراسم باستانی نوشیدن صهبا که نمادی عارفانه شده بود، بر روی برخی آثار نقش بسته که متداول‌ترین نوع بیان نوشتاری بر فلزات شده است.

دسته سوم اشعاری فارسی بودند که روال‌ کار خاصی بـا مضامین عرفانی نداشتند و سنتی قدیمی‌تر را استمرار می‌دادند، اما حتی این‌ها هم‌ بازتاب ژرف‌تری از تذکر زندگی روستایی ساده‌ای که به‌صورت علنی به‌ دید می‌آمد، داشتند، براین اساس، یکی از مضامین که در کتیبه‌های هنر فلزکاری دوره صفوی دیده می‌شود ابیات فارسی است که به‌شکل مفهوم‌های مذهبی و شخصیت‌هایی همچون حضرت عل(ع) و سنّت تصوف را آشکار می‌سازد و چون رابطه اصناف در بازار با آداب فتوّت و جوانمردی همراه بود، بازتاب این واکنش از سوی هنرمندان، از جمله فلزکاران بر روی آثار باقی مانده نظارت می‌شود.

به‌اعتقاد نصر، هویت کامل مذهبی در دوره صفویه بدون در نظر گرفتن نقش اصناف و رابطه آن با شعائر دینی، شایسته رسیدگی و سنجش نیست، از این‌رو، در کنار شعائر شیعی، نمادهایی از ادبیات پارسی و اشعار شاعران ایرانی در سمت بیرونی و داخلی ظرف به‌چشم می‌خورد که قلم‌زنی شده است.

از مصارف این کاسه‌ها و ظروف می‌توان به کاربرد تشریفاتی در مراسم رسمی دربار، استعمال نمادین برای برکت‌طلبی مردم و افزون شدن رزق و روزی و عمر طولانی برای صاحب ظرف اشاره کرد.

«در این دوره هنر قلمزنی با هنر خطاطی و خوش‌نویسی آمیزه‌ای شده و آمیخته‌ای از هنرهای تزئینی و کاربردی ماندگاری را بر جای گذاشته‌اند»(ویلسون، 1366، ص 78).

در کنار این اشعار عاشقانه، نقوش نیز به‌مدد ترکیب‌بندی نهایی ظرف می‌آیند و بر روی کاسه‌ها به‌شیوه قلم‌زنی به‌ظرافت و دقّت حک می‌شوند.

خوانش آثار مورد مطالعه و طرح خطی نقوش و کتیبه‌های آن

انتهای پیام/