میراث‌آریا: این امر در ارتباط با تجارت و گاه با اختیار ارمنیان بوده و گاه بر پایه قرار و مدارهای دولتی صورت گرفته است و در زمان‌هایی نیز پاره‌ای قدرت‌های دافعه در درون نظام‌های حکومتی به شیوه‌های گوناگون آنان را به مهاجرت‌های ناخواسته وادار کرده‌است. یکی از شهرهای پذیرای ارمنیان مهاجر قزوین بود.
ورود ارمنیان به قزوین
از زمان ورود ارمنیان به شهر قزوین اطلاعات دقیقی در دست نیست بر پایه پژوهش‌های ایرانیان و علاقه‌مندان ارمنی با بهره‌گیری از پاره‌ای تألیفات و اسناد و مدارک بایگانی‌های مختلف که در کلیسای وانگ اصفهان موجود است، دستاوردهای اندکی فراهم شده‌است.
نخستین آگاهی از کوچ ارمنیان به قزوین را در سال ( ۱۶۰۵)م (۱۰۱۴ق) نوشته‌اند. در حدود سیزده سال بعد از این تاریخ، پیترو دلاواله در شهر قزوین، که در آن زمان هنوز هم پایتخت ایران بود، به دیدار شاه‌عباس اول نایل شده‌است.
او در سفرنامه خود به مرگ و تدفین پیرلله‌ای مسیحی به نام عبدالغنی اشاره کرده و چنین نوشته‌است: «صبح روز بعد آخرین آداب مذهبی را انجام دادیم و جنازه را به خارج از شهر بردیم و در محلی جداگانه به نحوی که با سایر مسیحیان محلی و به‌خصوص با کافرها و مسلمانان یک جا نباشد او را به خاک سپردیم.» پیترو دلاواله افزوده است: «این محل را من انتخاب کردم و آن تپه‌ای است که نزدیک جادۀ گیلان در دشت زیبایی واقع شده برای این که ارمنی‌های مقیم قزوین که تعدادشان زیاد است تصور نکنند آنان را از عیسوی‌های خوب نمی‌شماریم و از این جهت مکدر بشوند درخواست کردیم یک نفر روحانی ارمنی نیز در تشریفات شرکت کند و در حالی که پدر مقدس به زبان لاتین دعا می‌خواند روحانی ارمنی نیز به زبان خود دعا کند.»
در سفرنامه برادران شرلی نیز آمده‌است که در ۲۳ ژوئیه‌ی ( ۱۶۳۸م ،ربیع‌الاول ۱۰۴۸ ق) سفیر یا فرستاده‌ی دولت انگلیس به نام سر در مرکتن در قزوین فوت کرده و او را در گورستان ارمنیان شهر به خاک سپرده‌اند و ارامنه با کشیش خود در این امر هیئت انگلیسی را معاونت کردهاند. شاردن فرانسوی در سال ۱۶۷4م- ۱۰۸۵ق در دوره پادشاهی شاه‌سلیمان صفوی از قزوین دیدن کرده و ارمنیان شهر را چهل خانواده نوشته‌است.
جهانگرد دیگر اروپایی به نام کرنی لوبروئن (۱۷۰۷م/1119 ق ) در سفرنامه خود آورده‌است؛ «ارمنیان در این شهر زندگی می‌کنند و دارای یک نمازخانه (شاپل) هستند که از دور شبیه کبوتردان کبوترخانه است.»
بدین‌سان روشن است که از سال 1605م – 1014 ق از زمان کوچ ارمنیان به قزوین تا سال( ۱۷۰۷م – 1119ق) شهر قزوین یک قرن پذیرای مهاجران ارمنی بوده‌است و این مهاجران مسیحی در شهر شیعی- اسلامی قزوین به‌گونه یک اقلیت دینی دارای محله و اماکن زندگی و کلیسا و گورستان ویژه بوده و با داشتن مشاغل و حرفه‌هایی چند در آرامش زندگی کرده و فرزندانشان نیز از آموزش‌های قومی، دینی و زبانی برخوردار شده‌اند.
وضع سوق‌الجیشی و محور سکونتی
قزوین به لحاظ سوق‌الجیشی از وضع ممتازی برخوردار بوده و بدین‌سان روشن است محل عبور و مرور کاروان‌های گوناگون بوده و کاروانسراهای متعدد در درون و بیرون آن ساخته شده‌است. این وضع و موقعیت در سراسر ایران اگر بی‌نظیر نباشد به تحقیق کم‌نظیر است. اگر اقتصاد و تجارت یکی از انگیزه‌های سکونت اقلیت‌ها در اماکن گوناگون به‌شمار آید معلوم است که چرا شاه‌عباس اول ارمنیان را به قزوین کوچ داد و چرا آنان با رضایت نسبی سکونت در قزوین را پذیرفتند و برای خود شرایط زیست دینی و فرهنگی (قومی) پدید آوردند و فضای اجتماعی و اعتقادی و معیشتی خود را به گونه‌ای سامان دادند که تا پایان سدة هجدهم میلادی بیش و کم وجود داشت.
بازرگانی ارامنه در قزوین
در نیمه دوم قرن نوزدهم، اسناد تاریخی وضع خوب و تجارت بارونق ارمنیان قزوین را نشان می‌دهند. آندرانیک هویان اشاره کرده است: «بازرگانان ارمنی در عصر قاجار نقش عمده و گسترده‌ای در بازرگانی ایران داشتند. آنها چون مورد حمایت پادشاهان قاجار قرار گرفتند در تمامی شهرهای ایران به فعالیت پرداختند و به جز تهران در شهرهای تبریز، ارومیه، قزوین، رشت، بندرانزلی، اصفهان و بندر بوشهر، بارفروشی و در بابل، مشهدسر (بابلسر)، استرآباد(گرگان)، مشهد، سبزوار، شیراز، همدان و کرمانشاه تجارتخانه دایر کردند.
این که ارمنیان ایران در دورۀ قاجاریه به لحاظ آزادی در امر تجارت و نبودن یا کم بودن موانع بازرگانی به پیشرفت‌هایی نایل شدند کاملا درست است اما قدرت سیاسی روسیه تزاری و الحاق بخش‌های ارمنی‌نشین قفقاز به آن امپراتوری را نباید فراموش کرد. بسیاری از شرکت‌های تجارتی ارمنیان و حتی مسلمانان قفقاز در پیوند با نفوذ سیاسی (گمرکی) روسیه و به مرور بهره‌مندی از بانک استقراضی روس بوده‌است و البته ایرانیان ارمنی سکونت‌یافته از سده‌های پیش نیز از وضع جدید برخوردار بودند و ارمنیان شهر قزوین بخشی از آنان به شمار رفته‌اند. در دوره ناصری، هارتون تومانیانس و برادرش در قزوین تجارتخانه و صرافی داشتند و با روس‌ها و بانک استقراضی نیز در ارتباط بودند. آرامیان و بدل آرزومانیان هم که از بازرگانان بنام بودند در قزوین دفتر و دستگاه داشتند.
چارلز عیسوی که از محققان تاریخ اقتصادی ایران و دوره معاصر است در مورد موقعیت اقتصادی قزوین به دو مسئله اشاره دارد نخست نوشته است: «قزوین شهری است که بایستی از نظر بازرگانی در ردیف تهران محسوب شود و همانند سایر شهرهای ایران و بومیان سایر نواحی این کشور دارای تجار متمول و ثروتمندی است. دیگر این که خوشبختی قزوین در موقعیت آن خواهد بود که بازار تمام تجارت سواحل دریای خزر است.»
دو مسئله یادشده اهمیت نیروی انسانی و موقعیت سوق‌الجیشی تجارت در قزوین را بیان می‌کنند که ارمنیان منطقه نیز در آن نقش مهمی داشته‌اند.
پرویز ورجاوند نویسنده‌ی کتاب سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین آورده است: «دهۀ آخر قرن نوزدهم معرف دوران فعالیت قابل توجه ارامنه در قزوین است. در این دهه تنی چند از بازرگانان ارمنی نقش مؤثری در داد و ستدهای بازرگانی به‌ویژه با روسیه برعهده داشته‌اند. آدریس خان ملقب به تاجرباشی، سهراب خان هاکوپ خان و کاراپت خان نیز از جمله بازرگانان مشهور ارمنی ساکن قزوین بودند. نامه‌های متعددی با مهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیان تومانیانس در آرشیو کلیسای وانک وجود دارد.»
پس از پیروزی مشروطیت وضع ارمنیان آرامش و رونق بیشتری یافت. در سال ۱۳۳۱ ق (۱۹۱۳م) یکی از ارمنیان تبعه روس به نام ب.م درگریگوریان اولین کارخانه آسیاب بخاری را با ظرفیت تولید هشت پود در ساعت در قزوین دایر کرد و این امر نیز به بهبود وضع ارمنیان اثر گذاشت.
اوضاع دینی و فرهنگی
احداث کلیسای هریپسیمه مقدس ( ارامنه‌ی فعلی)
ارمنیان مهاجر به قزوین در آغاز، محله شمال‌غربی شهر را که بعدها دروازه‌رشت نامیده شد برای سکونت در اختیار داشتند اما بر پایۀ سندهایی که هم‌اکنون در بایگانی کلیسای وانک جلفای اصفهان نگهداری می‌شوند در سال ( ۱۸۸۱م ) (۱۲۹۸ق) ناصرالدین شاه با واگذاری قطعه زمین نسبتاً بزرگی برای بنای کلیسا در شمال‌شرقی شهر قزوین، بخش شمالی محله‌ی پنبه‌ریسه، موافقت کرد و بلافاصله با خودیاری ارامنه اقدام به احداث ساختمانی مرکب از ده باب اتاق و یک سالن بزرگ نمودند که احتیاجات کلیسا برای نمازخانه و مدرسه شش کلاسه را برطرف می‌نمود.
ساختمان کلیسای فعلی ارامنه که هریپسیمه‌ی مقدس خوانده می‌شود در پی گسترش حضور آنان در قزوین و کوچک بودن کلیسای قبلی عهد قاجاری در سال ۱۳۱۵ ش (۱۹۳۶م) با همت کشیش هاروتیون درمسروپیان در زمین موقوفه‌ای احتمالاً همان زمین عهد ناصری توسط هوانس بارسقیان ساخته شده و دارای نمازخانه، سالن اجتماعات و یک مدرسه است. این کلیسا در خیابان طالقانی قرار دارد و در دیگری نیز از خیابان خیام به آن باز می‌شود.
ساختمان کلیسا بنایی آجری است که طرحی مبتنی بر محورهای چلیپایی دارد و فضای اصلی آن مستطیلی است که چهار ستون رفیع در داخل آن برآورده‌اند و با قوس‌های تیزه‌دار به هم پیوسته‌اند. محراب کلیسا در ضلع شرقی آن قرار گرفته و برج ناقوس در جانب غربی واقع شده‌است.
ناگفته نماند که در خرقان و روستاهای اطراف قزوین نیز کلیساهای کوچکی وجود داشت که نام دو کلیسا مریم مقدس و سرکیس مقدس در اسناد ذکر شده‌است. هم‌زمان با بنای کلیسا شرایط تأسیس مدرسه برای کودکان و نوجوانان ارمنی فراهم شد. به تحقیق در زمان‌های پیش‌تر نیز مکتب‌خانه ارامنه وجود داشته‌است. مدرسه رفیع سال‌ها محل آموزش کودکان و نوجوانان ارمنی قزوین بود. گاه تعدای از مسلمانان نیز در آن مدرسه تحصیل می‌کردند. اکنون پس از مهاجرت ارمنیان از قزوین به تهران، ارمنستان و آمریکا و دیگر نقاط جهان مدرسه رفیع در جای خود باقی است و در حال حاضر خوابگاه دانشجویان ارامنه‌ای است که در قزوین به تحصیل مشغول هستند.
منابع :
مقاله درآمدی برچگونگی حیات اجتماعی و فرهنگی ارمنیان قزوین به تحریر مرحوم دکتر ناصر تکمیل همایون
کتاب سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین نوشته پرویز ورجاوند
کتاب سفرنامه پیترو دلاواله
تهیه و تنظیم : رویا خلیلی
انتهای پیام/
نظر شما