میراث‌آریا: قومس نخست کومه‌شه بوده که در لغت به معنی پناهگاهی است که از چوب یا نی می‌سازند، کشاورزان برای حفاظت از زراعت خود و شکارچیان برای کمین کردن شکار در آن می‌نشینند. از آنجا که این منطقه دارای چشمه‌سارها و سرزمین‌های سرسبز پهناور و پر از شکار بوده است به دستور پادشاهان پیشین که به شکار علاقه داشته‌اند در نقاط گوناگون آن، پناهگاه‌هایی ساخته شده و هر یک را کومه‌شه می‌گفته‌اند که به دلیل کاربرد زیاد به کومش و سپس به قومس تبدیل شده است. شهر سمنان در دوره‌های مختلف تاریخی محل رفت‌وآمد اقوام مختلف بوده و در کتب تاریخی نیز به‌کرات از آن نامبرده شده است. سمنان به سبب قدمتش شاهد جنگ‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌های بی‌شماری بوده است.
با ظهور اسلام و اهمیتی که این دین به پاکی و طهارت می‌داد و نیز وجود غسل‌های واجب دینی، وضو و شست‌وشو سبب رشد ساخت حمام‌ها در شهرهای مسلمان‌نشین شد. بر اساس منابع تاریخی از همان آغاز اسلام در شهرها گرمابه‌های متعددی ساخته شد که مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. هرچند در آغاز عده‌ای به مشروعیت وجود حمام‌های عمومی مشکوک بودند اما درمجموع مخالفت جدی با احداث و گسترش این بناها به عمل نیامد. بلا ذری در فتوح البلدان روایتی از مدائنی نقل کرده که بر پایه آن صاحب یکی از حمام‌های بصری در درآمد روزانه هزار درهمی خود صحبت کرده است. بر پایه این منابع معماران و استادکاران گرمابه‌های کوفی و بصره در قرون نخستین ایرانی بوده‌اند مانند حمام سیاه اسواری در بصره.
در دوره امویان احداث حمام‌های عمومی وارد مرحله جدیدی گشت و خلفای این دوره حمام‌های متعددی را در کاخ‌های خود بنا کردند که از آن جمله می‌توان به حمام معروف امویان در قصر عمراً در اردن اشاره کرد. در دوره عباسیان ایجاد حمام در شهرها رو به گسترش نهاد به‌طوری‌که در قرن ۵ و ۶ هجری‌قمری در قاهره ۱۱۷۰ حمام وجود داشت. تعداد گرمابه‌های بغداد در زمان معزالدین دیلمی اندکی کمتر از ۵۰۰۰ بود و حدود ۳۰هزار کارگر در آن‌ها کار می‌کردند. در آن موقع بستن لنگ در پاره‌ای از نواحی معمول نبود ولی بعد از خلفای عباسی در نیمه دوم قرن ۵ طبق دستور، لنگ بستن در حمام‌های عمومی اجباری شد.
متأسفانه به دلیل از بین رفتن آثار معماری سده‌های نخستین اسلامی اطلاعات زیادی از نقشه و چگونگی حمام‌های این دوره در دست نیست. در جریان حفریات باستان شناسی سیراف (در حاشیه خلیج‌فارس) بقایای حمامی مربوط به سده‌های نخستین اسلامی کشف شد که مشتمل بر رختکن (سربینه)، گرمخانه، خزینه‌ها، تون و انبار سوخت بود و با قلوه‌سنگ‌های بزرگ و کوچک ساخته‌شده بود. در کاوش‌های باستان‌شناسی شهر کهن جرجان نیز بقایای حمام قدیمی کشف شد که در کنار خیابان‌های اصلی شهر قرار داشته و با آجر، ملات آهک و گچ ساخته‌شده بود. بنای فوق دارای کانال‌ها و تنبوشه‌های سفالی برای انتقال آب و فاضلاب بوده است.
دوره رونق ساخت حمام‌ها مربوط به عصر صفویه است. در این دوره در کنار ساخت‌وسازهای گسترده تعداد نسبتاً زیادی حمام در شهرهای مختلف ایران ساخته شد که شماری از آن‌ها در نوع خود شاهکار بود از جمله حمام گنجعلی خان کرمان، حمام خسرو آقا و علی آقای اصفهانی. به نوشته شاردن سیاح فرانسوی که مدتی را در دوره صفوی در اصفهان گذرانیده این شهر در آن زمان ۲۷۲ حمام داشته است.
بعد از دوره صفوی هرچند معماری اسلامی هرگز رونق گذشته را به دست نیاورد، با این حال در دوره زندیه و قاجاریه حمام‌های باشکوهی ساخته شد که از بهترین آن‌ها حمام وکیل شیراز از ساخته‌های کریم‌خان زند و حمام ابراهیم‌خان کرمان مربوط به دوره قاجاریه است. در دوره اخیر به دلیل رکود معماری سنتی و غلبه معماری مدرن گسترش حمام‌های خصوصی و نیز رعایت مسائل بهداشتی ساخت حمام‌ها به شیوه سنتی متوقف شد.
حمام‌ها به‌عنوان بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه مهم‌ترین ساختمان‌های عمومی شهرها محسوب می‌شدند. عوامل متعددی در شکل‌گیری فضاها و بخش‌های حمام نقش داشتند که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی، قرارگیری در داخل بافت شهری، آب‌های روان و ایجاد راه‌های خصوصی برای فاضلاب دانست.
حمام نخست یکی از بناهای ارزشمند در سمنان است که به‌واسطه قدمتش، سندی مصور از تاریخ و هنر دیار کهن سمنان است. در کتیبه کاشی‌کاری هفت‌رنگ که در سردر حمام قرار گرفته تاریخ ۱۳۴۹ هجری قمری ذکر شده است. لیکن بر طبق اسناد موجود و همچنین مستند به پلان معماری و شواهد موجود دوره ساخت حمام به اواخر دوره قاجار است.
در راسته‌بازار بالا به ترتیب سه حمام نخست، نجفی و ناسا قرار گرفته است. حمام نخست در ابتدای بازار بالا و قبل از ۲ حمام دیگر در راسته‌بازار قرار دارد که به همین دلیل به حمام نخست معروف شده است. بهره‌برداری از این بنا از زمان احداث تا چند دهه قبل با کاربری حمام عمومی بوده است اما چند سالی بنا متروکه گشته و هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌شده است.
در حال حاضر سه سر درب ورودی برای حمام موجود است که دو درب آن‌ها در کنار سردر بازار و یکی در امتداد دیوار مخروبه خیابان شهدا قرار گرفته است. سردر اول که دارای کتیبه کاشی‌کاری است در ورودی بازار قرار گرفته اما با توجه به تغییراتی که در سقف و سردر بازار رخ‌داده و ستونی که مقابل آن قرار گرفته، سردر دوم بافاصله کمی از آن احداث شده است. سر در آجری که در امتداد خیابان شهدا قرار گرفته است دسترسی به فضاهای بخش شرقی حمام را تأمین می‌کرده است. دیوار جداکننده فضای بام و خیابان در حال حاضر مخروبه است.
در بام حمام که حدود ۷۰ سانتیمتر بالاتر از سطح خیابان قرارگرفته، سقف طاق‌ها با گل جام‌ها و ورودی به فضای زیرزمین مشاهده می‌شود. در جریان مرمت‌های اخیر علاوه بر مرمت گل جام‌ها، غوره‌کشی بام نیز انجام‌شده است. علاوه بر ورودی اصلی حمام که در ضلع غربی و سر در بازار قرارگرفته، دو ورودی دیگر در شرق بنا وجود دارد. ورودی از سمت خیابان شهدا به‌صورت راهرویی است که دسترسی به ضلع شرقی را فراهم می‌سازد و یک ورودی در بخش جنوب شرقی که ارتباط با اتاق تون را فراهم کرد.
فضای اصلی حمام در زیرزمین حدود ۳ متر پایین‌تر از تراز خیابان قرارگرفته است. مهم‌ترین فضاهای حمام نخست شامل سربینه، میان‌در گرمخانه، خزانه و تون است:
سربینه
پس از گذر از در ورودی در ضلع غربی، دسترسی به فضای سربینه از طریق راه‌پله‌ای با ۱۰ پله تأمین می‌شود. سربینه در انواع فرم‌ها همچون مربع، هشت‌ضلعی و کشکولی و ... ساخته می‌شده و در گوشه‌های آن رختکن‌ها و در وسط حوض آب سرد قرار داشته است. در حمام نخست، سربینه بافرمی چلیپایی، مساحتی در حدود ۶۰ مترمربع داشته و اطراف آن را سکوهایی با ارتفاع حدودی ۵۰ سانتیمتر احاطه کرده است. در حال حاضر هیچ حوضی در این فضا مشاهده نمی‌شود ولی احتمال وجود حوضی درگذشته در فضای میانی آن می‌رود. طاق کجاوه فضای مرکزی بر روی چهارستون هشت‌ضلعی در وسط سربینه قرار گرفته که ارتفاع بیشتری نسبت به سایر فضاهای اطراف دارد.
میان‌در
پس از سربینه، فضایی با عنوان میان‌در قرار دارد که در الگوهای تاریخی معماری حمام‌های ایرانی به‌عنوان فضایی واسط، بین بینه و گرمخانه در نظر گرفته می‌شده و معمولاً راه دستشویی و مستراح نیز از همین فضا بوده است. در حمام نخست، فضای میان‌در با راهرویی که سرویس‌های بهداشتی در انتهای آن قرار داشته، ارتباط بین بینه و گرمخانه را فراهم می‌کند. همچنین چرخشی که در راهرو وجود دارد مانع از خروج فوری هوای گرم از گرمخانه می‌شده است.
بینه یا گرمخانه
در الگوی معماری حمام‌های تاریخی ایرانی فضای داخل گرمخانه‌ها به چند محل برای کیسه‌کشی، تمیز کردن و خزینه‌ها تقسیم می‌شده است. در حمام نخست، گرمخانه پس از راهروی میان در قرارگرفته است. این فضا یک بخش میانی مرتفع دارد که در بخش غربی خود به اتاقکی که احتمالاً محل نظافت بوده و راهروی میان در متصل است. در بخش‌های شرقی و جنوبی گرمخانه، سه خزینه وجود دارد. در وضعیت موجود دسترسی به خزینه جنوبی کاملاً مسدود و خزینه‌های شرقی نیمه مسدود است.
خزینه
در حمام‌های تاریخی ایرانی فضای داخل گرمخانه، به چند محل برای کیسه‌کش، تمیز کردن و خزینه‌ها تقسیم می‌شده است. خزینه در حمام‌های کامل سه عدد بوده که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو خزینه آب ولرم جای می‌گرفت. در حمام نخست، دو خزینه وجود دارد که در جبهه‌های شرقی و جنوب شرقی حمام قرارگرفته‌اند. خزینه جنوب شرقی از طریق تعدادی پله با گرمخانه ارتباط پیدا می‌کند. خزینه شرقی نیز تنها از طریق نورگیر سقف و دریچه بازشوی کوچکی که در دیوار گرمخانه تعبیه‌شده قابل‌شناسایی است. تون خانه نیز در بخش شرقی این فضا قرار دارد.
تون
گرم کردن حمام به‌وسیله تون (خند یا گل‌خس یا کانون آتش) که در زیر حمام‌ها بوده انجام می‌شده و مواد سوختنی آن بته بوده است. در حمام نخست، اتاق تون در بخش جنوب شرقی بنا قرار گرفته و راه‌پله‌ای مجزا دارد. کف این فضا در پایین‌ترین سطح نسبت به سایر سطوح بنا قرار دارد. احتمالاً سیستم گرمایشی زیر خزینه‌ها از این فضا تأمین می‌شده است.
ارتباطات داخلی بنا بر اساس الگوهای تاریخی حمام‌های ایرانی است. به این صورت که پس از فضای ورودی، ورودی اصلی در بخش شمال غربی وارد سربینه شده که به‌عنوان رختکن عمل می‌کرده است. پس از سربینه فضای میان در به‌عنوان رابط بینه و گرمخانه قرارگرفته که با دالانی مانع از خروج سریع هوای گرم گرمخانه به سربینه می‌شود.
خزینه‌ها ارتباط مستقیم با گرمخانه دارند. هرچند در حال حاضر خزینه جنوب شرقی گرمخانه دریچه‌ای با پله برای دسترسی دارد اما ارتباط خزینه شرقی با گرمخانه مسدود شده است.
حمام نخست سمنان، به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری حمام‌های تاریخی ایرانی، نه تنها از نظر فنی و معماری حائز اهمیت است، بلکه به عنوان یک اثر فرهنگی و تاریخی، گواهی بر تلاش انسان‌ها برای ایجاد فضاهایی کارآمد و متناسب با نیازهای اجتماعی و بهداشتی در گذر زمان به شمار می‌رود. این بنا با ویژگی‌هایی همچون سربینه چلیپایی، میان‌در و سیستم گرمایشی تون، نمایانگر هنر و فناوری‌های پیچیده‌ای است که در ساخت حمام‌های عمومی در دوره‌های مختلف اسلامی به کار گرفته شده است.
حمام نخست نه تنها به عنوان یک اثر معماری ارزشمند باقی مانده، بلکه یادآور تاریخچه غنی این منطقه و تحولات فرهنگی است که بر اساس نیازهای دینی و اجتماعی مردم آن زمان شکل گرفته است. به همین دلیل، حفاظت و مرمت چنین بناهایی ضروری است تا این گنجینه‌های تاریخی به نسل‌های آینده منتقل شود.
گزارش از هانی رستگاران
انتهای پیام/
نظر شما