علی مشهدی، کارشناس ارشد مرمت و حفاظت شهری در یادداشتی نوشت: فعالیت‌های گردشگری امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و پویاترین فعالیت‌ها در جهان مطرح است. در دوران ما، گردشگری به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی و یک فعالیت عظیم اقتصادی تبدیل شده است. در این میان، گردشگری مذهبی و تاریخی صنعتی است که علاوه بر برخورداری از امکانات درآمدزایی، اشتغال‌زا بوده و اشاعه فرهنگ و حفظ و احیای آن را نیز به دنبال خواهد داشت. در محله‌های تاریخی، با وجود بقاع متبرکه همچون امامزاده‌ها و وجود بازار سنتی شهر و تشویق مردم به استفاده از آن‌ها، می‌توان به توسعه صنعت گردشگری در محله‌ها و بافت‌های تاریخی کمک شایانی کرد.
سرآمد انواع گردشگری‌ها و پرمشتری‌ترین آن‌ها، گردشگری شهری است؛ به‌طوری‌که با توجه به جایگاه ویژه شهر در بسیاری از کشورهای موفق در این صنعت، شهر پایه و اساس توسعه گردشگری است. ایجاد و توسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای ظاهراً متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبه‌های کهن جامعه، از جمله آثار توسعه گردشگری محله‌ای است.
طراحی مسیرهای پیاده‌گردشگری با هدف حفاظت از بافت محله و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای باززنده‌سازی این بافت‌ها به شمار می‌رود. زیرا از آن‌جا که نتایج مثبت این اقدام از سوی ساکنان و بهره‌برداران این مناطق درک می‌شود، می‌تواند مداخله و مشارکت آگاهانه آن‌ها را برای بهسازی و اصلاح بافت برانگیزد. بنابراین ساماندهی و احیای این مراکز با استفاده از پیاده‌راه‌ها، علاوه بر تحقق هدف حفاظتی این بافت‌ها، به دلیل ارتقای کیفی فضاهای مربوطه و تجهیز مناسب آن‌ها، نه تنها نیازهای ساکنان به فضاهای مطلوب شهری برای زندگی جاری را تأمین می‌کند، بلکه چرخ‌های توسعه گردشگری در این بافت را فعال می‌سازد. این امر نه تنها موجب افزایش هویت اجتماعی و فرهنگی مجموعه محله می‌شود، بلکه راهکارهای مؤثر و تجربه‌شده برای ایجاد و بازتولید عرصه‌های عمومی و هویت از دست رفته و خاطرات زدوده‌شده از محله‌ها است.
گردشگری مذهبی نیز عبارت است از بازدید گردشگران از اماکن مقدس، نظیر امامزاده‌ها، بناهای یادبود مذهبی و حتی آثار و اشیای فرهنگی و آثار طبیعی و زیستی که برای مردم بومی از قداست خاصی برخوردار بوده و غیر بومیان را نیز به دلایل مختلف مذهبی و ارزشی به سوی خود می‌کشاند.
آسیب‌شناسی بافت‌ها و محله‌های تاریخی (آسیب‌شناسی کالبدی)
بررسی‌های انجام شده در خصوص وضعیت کالبدی بافت تاریخی محله‌ها ما را به نتایج زیر رهنمون می‌سازد:
کیفیت ابنیه موجود در بافت تاریخی به‌دلیل نوع مصالح به‌کاررفته و ایستایی پایین آن‌ها، عمدتاً از نظر استحکام و ساختار کالبدی فاقد شرایط مطلوب جهت سکونت ساکنان خود است.
سکنی‌گزینی بخشی از فضای سکونتی بافت تاریخی توسط ساکنان و مهاجرین بافت‌های حاشیه‌ای، مطلوبیت‌های فضایی و کالبدی بافت تاریخی را کاسته و کم‌مقدار کرده است.
شتاب‌زدگی مسئولان در برخورد با پدیده فرسودگی بافت، می‌تواند باعث ایجاد فضاهای ناهمگون و دوگانه ابنیه نوساز و تاریخی شده و باعث ایجاد تضادهای فضایی و مشکلات اجرایی در مواجهه با این‌گونه بافت‌ها گردد.
الحاق عناصر نامطلوب و نامناسب کالبدی نظیر واحدهای تجاری و همجواری بافت تاریخی با محدوده‌ها و بافت‌های حاشیه‌ای، ساختار کالبدی و عملکردی این بافت‌ها را متأثر از خود ساخته است.
شبکه معابر موجود به‌دلیل پایین بودن ضریب نفوذپذیری و شکل اندام‌واره آن‌ها و عدم برخورداری از سلسله مراتب دسترسی، کارآیی لازم را ندارد.
به‌دلیل کم‌عرض بودن معابر اصلی متصل به این بافت، تردد وسایط نقلیه با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده و معضل ترافیک ناشی از آن باعث تشدید آلودگی صوتی و هوا و در نتیجه اثرات نامطلوب بر کالبد این بافت می‌گردد.
وجود فضاهای متروکه و رها شده، ارزش‌های محیطی این محله را تحت‌الشعاع قرار داده و وجود آن‌ها که عمدتاً دارای پتانسیل‌های تبدیل به فضاهای مثبت برای ارتقای کیفیت محیطی محله هستند، در شرایط فعلی از جمله آسیب‌های منفی محله محسوب می‌شوند.
در محدوده بافت تاریخی شهری، به‌دلیل شدت فرسودگی معابر و ابنیه و فضاها، ارزش‌های کالبدی در زیر غباری از بی‌مهری مسئولین و مدیران شهری مدفون شده است.
کاربری فضاهای موجود در محله تاریخی در مقایسه با سرانه‌های استاندارد حاکی از کمبود در اغلب کاربری‌های شهری است، بجز کاربری مسکونی که بالاتر از نرم استاندارد است.
آسیب‌شناسی اجتماعی
از مهم‌ترین عوامل تخریب و از بین رفتن کارکرد سکونتی بناهای تاریخی، مانند خانه‌ها و اماکن با ارزش قدیمی محله و خالی شدن بافت از فعالیت‌های گذشته، مهاجرت اقشار کم‌درآمد است که باعث یک ناهمگونی جمعیتی شده و سرانجام آن به کاهش و عدم توجه به هویت مکانی مالکان و ساکنان فعلی و همچنین کاهش احساس تعلق مکانی آن‌ها منجر می‌شود. هم‌زیستی ناگزیر و غیرارادی با اقشار اجتماعی تازه‌وارد و ناآشنا به فرهنگ محله و بافت، می‌تواند تبعات متفاوتی را به دنبال داشته باشد. در صورتی که این همجواری به اختلاط و امتزاج فرهنگی بینجامد، با توجه به اصل تأثیر متقابل، بخش‌هایی از فرهنگ نیروی تازه‌وارد به ساکنان قدیمی این محله منتقل می‌شود و در بهترین حالت می‌توان امیدوار بود که اثرات سازنده و مثبت این تعامل، بیش از آثار تخریب‌کننده و ویرانگرش باشد. اما در صورتی که میزبان بیش از این تحت تأثیر فشارهایی از جنس بی‌علاقگی به سکونتگاه آبا و اجدادی خویش قرار گیرد، به‌دلیل عدم تأمین حداقل‌های اولیه زندگی شهرنشینی- آنگونه که در نقاط نوسازتر شهر رخ می‌دهد – به یک نیروی منتقد و آماده کنده شدن از محله تبدیل شده و بدون تردید جابجایی ساکنان اصیل و جایگزینی توسط میهمانان ناآشنا اتفاق می‌افتد.
این فرآیند در غالب محله‌های سکونتی قابل ردیابی است و آنگونه که از ویژگی‌های عمومی بافت و قرائن موجود و عینی برمی‌آید، همجواری بافت‌های ناهمگون و حاشیه‌ای به‌صورت یک اهرم فشار برای ترک ساکنان اولیه محله از محدوده دیرینه سکونتشان عمل کرده است.
در بررسی‌های کلی خصوصیات جمعیتی محدوده محله‌ها، نکاتی به شرح زیر قابل ذکر است:
شاخص بعد خانوار در بافت‌های تاریخی کمی پایین‌تر از میانگین این شاخص در دیگر مناطق شهری است.
بیش از پنجاه درصد از ساکنین محله، عمدتاً جزء ساکنین اصیل و بومی بافت نبوده و عمدتاً از دیگر مناطق شهری (اغلب مناطق حاشیه‌ای) یا مناطق شهری به این محله مهاجرت نموده‌اند.
اغلب ساکنان این بافت‌ها به‌دلیل بالا بودن ناهنجاری‌های اجتماعی، پایین بودن سطح بهداشت و وضعیت زیست‌محیطی محله و ناکافی بودن تأسیسات رفاهی، کمبود فضاهای خدماتی و عمومی از سکونت در این محله اظهار نارضایتی می‌نمایند.
در طرح‌ریزی کالبدی شهر و برنامه‌های توسعه آتی باید به سنن و آداب دینی، مذهبی و فرهنگی و قومی ساکنان شهر توجه داشت و برنامه‌های توسعه با توجه به این‌گونه محدودیت‌ها باید دارای انعطاف کافی باشد تا با نیازهای گروه‌های مختلف اجتماعی مطابقت پیدا کند.
تدقیق و تعیین مناطق مختلف در محله با توجه به معیارهای هم‌پیوندی مراکز سکونتی و فعالیتی.
آسیب‌شناسی اقتصادی
نتایج بررسی‌های کلی اقتصادی محله‌ها و بافت‌های تاریخی به‌صورت زیر قابل جمع‌بندی است:
قیمت اراضی و املاک واقع در محله‌های تاریخی در شرایط فعلی پایین‌تر از قیمت آن در مقایسه با سایر نقاط شهر می‌باشد. با توجه به فرسوده بودن ابنیه موجود در محله، در محاسبه قیمت ملک سهم عمده ارزش متعلق به عرصه است و درصد بسیار کم و در بعضی موارد هیچ سهمی به اعیانی تعلق نمی‌گیرد.
فقدان دسترسی مناسب سواره و همچنین عدم تأمین و یا تکافوی خدمات عمومی و زیرساخت‌های نامناسب شهری در پایین بودن قیمت زمین و مسکن بافت محله تأثیر مستقیم دارد.
بررسی‌ها و تجارب مداخلات در بافت نقاط مختلف کشور نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در بافت تاریخی به‌دلیل دسترسی آسان و وجود شبکه‌های زیرساختی مورد نیاز و موقعیت ممتاز آن‌ها در نقشه جغرافیایی شهرها می‌تواند بازده مناسب اقتصادی را به دنبال داشته باشد و لیکن تأمین منافع سرمایه‌گذاران و همچنین مالکان و ساکنان بافت، در فضایی مشارکتی و شفاف قابل حصول است.
تحلیل و بررسی آسیب‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و … و استنتاج راهبرد و راهکار اجرایی در راستای رفع آسیب‌ها
برنامه راهبردی احیاء، مرمت، بهسازی و نوسازی محله
بهسازی واحدهای مسکونی توسط مالکین با پشتیبانی و حمایت بخش عمومی و دولتی از طریق دادن تسهیلات بانکی.
برنامه‌ریزی در راستای ساماندهی شبکه‌های آب سطحی و هدایت آب به طریق بهداشتی، که این مسأله ساکنان بافت را با مشکل مواجه کرده است.
ایجاد کاربری‌های مورد نیاز رفاه عمومی نظیر فضای سبز، کاربری ورزشی و گذران اوقات فراغت و … در مکان‌های مناسب نظیر زمین‌های بایر و مخروبه یا زمین‌هایی که مالک آن‌ها حاضر به فروش زمین خود باشد.
برنامه‌ریزی صحیح جهت جمع‌آوری زباله و دفن یا انهدام آن با مشارکت ساکنان.
گشایش‌های کالبدی در مسیرها، برای افزایش خدمات‌رسانی به‌عنوان دسترسی آسان شهروندان به خدمات مورد نیاز و همچنین کاهش دادن ترافیک محله و انتقال سریع نیروهای امداد به هنگام حوادث غیرمترقبه به محل حادثه.
برطرف کردن کمبودهای امکانات و خدمات شهری مورد نیاز ساکنان محله که مجبور هستند برای تأمین نیازهای خود به مناطق دیگر سفر کنند و با برطرف کردن این کمبودها سبب می‌شود که بافت، افراد بومی خود را نگه دارد و از مهاجرت افراد به مناطق دیگر شهر جلوگیری کند.
استقرار کاربری‌هایی چون موزه، کتابخانه، خانه فرهنگ، خانه گردشگر و … در خانه‌های باارزش تاریخی درون بافت جهت حفظ این بناهای باارزش و افزایش سطح آگاهی مردم از اهمیت و ارزش بافت‌های تاریخی، جهت جلوگیری از تخریب و فرسوده شدن این آثار تاریخی.
احداث پارکینگ
احداث پارکینگ‌های عمومی در نقاط مناسب از ضروریات است که می‌بایست شهرداری در این باره مساعی لازم را از طریق واحد مربوطه مورد پیگیری قرار دهد. چنانچه بخش خصوصی حاضر و مایل به انجام این کار باشد، بهتر است از طریق بخش خصوصی اقدام شود. در غیر این صورت، احداث پارکینگ عمومی از طرف شهرداری علاوه بر آنکه بخشی از معضلات محله را حل می‌کند، درآمدهایی را برای شهرداری ایجاد خواهد کرد.
احداث شهربازی
احداث و ایجاد تأسیسات شهرداری در محله می‌تواند برای اهالی و گردشگران پروژه‌ای رفاهی و تفریحی تلقی گردد و تأمین‌کننده درآمد برای شهرداری نیز باشد.
ارائه برنامه‌های سازماندهی و اجرا
دسته‌بندی اقدامات، طرح‌ها و برنامه‌های پیشنهادی
جمعیتی- اجتماعی:
۱. کاهش تنش‌های گروهی و اجتماعی در مرکز بافت تاریخی محله.
برنامه پیشنهادی:
۱. تأکید بر برنامه‌ریزی به‌منظور تأمین مسکن و جاذبه‌هایی در مناطق مختلف محله، جهت جلوگیری از تمرکز جمعیت در لبه خیابان محتشم.
۲. پیش‌بینی فضاهای فرهنگی، آموزشی و تفریحی متناسب با جمعیت محله.
اقتصادی:
۱. شناسایی توانمندی‌های بالقوه بافت تاریخی در زمینه‌های گردشگری و بالفعل نمودن آن‌ها در جهت تقویت بخش‌های مختلف بافت.
۲. برقراری تناسب بین فرصت‌های شغلی با فضاهای ارزشمند و تاریخی گردشگری بافت.
برنامه پیشنهادی:
رسیدگی به موزه تاریخی و مساجد و امامزاده و همچنین ساختار بازار تاریخی و اقدامات جهت جلب و جذب بیشتر گردشگر به این منطقه.
کالبدی:
۱. استفاده بهینه از زمین‌های بافت تاریخی و توسعه منظم آن‌ها.
۲. کمک شهرداری بافت تاریخی کاشان به اقشار آسیب‌پذیر بافت تاریخی جهت بهتر نمودن ساختار مساکن آن‌ها.
۳. ساماندهی نظام اسکان و فعالیت گردشگران.
۴. ساماندهی نظام حمل و نقل با توزیع متعادل کاربری‌ها و سلسله مراتب شبکه معابر پیشنهادی.
۵. رعایت عدالت در توزیع کاربری‌های انتفاعی در مناطق مختلف محله.
۶. ساماندهی نظام ساخت و ساز در سطح محله.
برنامه پیشنهادی:
۱. به‌کارگیری زمین‌های بایر در محله جهت ساخت انواع کاربری‌های اجتماعی فرهنگی.
۲. هدایت سازمان‌های اجرایی به استفاده از برنامه‌های پیشنهادی.
۳. پیش‌بینی فضاهای باز و سبز در فواصل متناسب در محله.
۴. اولویت بخشی به ایجاد مؤسسات خدماتی در سطح محله.
۵. ارائه ضوابط و مقررات ساخت مسکن در محله.
مدیریتی:
۱. تشویق به مرمت خانه‌های تاریخی در محله.
۲. افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی به مردم جهت برخورد با گردشگران در محدوده محله.
۳. افزایش مشارکت ساکنان محله در امور جذب گردشگر و بهبود بافت تاریخی.
۴. افزایش توان مالی دستگاه‌های ارائه‌دهنده خدمات، خصوصاً شهرداری‌ها به ساکنان محله.
برنامه پیشنهادی:
۱. شفاف‌سازی نظام تصمیم‌گیری به مفهوم مشخص شدن افراد تصمیم‌گیر در مورد تمامی تصمیمات با هدف کسب اعتماد و افزایش مشارکت مردم در عمران محله.
۲. شفاف‌سازی تمام امور مالی شهرداری و اطلاع‌رسانی به مردم جهت جلب و اعتماد و مشارکت مردم.
۳. هماهنگی ادارات و ارگان‌ها که به‌نوعی در مسائل مدیریت محله به‌طور مستقیم و غیرمستقیم نقش و نظارت دارند.
ترافیک:
بهبود وضعیت سیستم حمل و نقل اهالی محله از نظر ترافیکی.
بهبود رفتار رانندگان و مسافران با اهالی.
رعایت سلسله مراتب شبکه معابر بافت تاریخی.
افزایش ایمنی.
برنامه پیشنهادی:
۱. استفاده از تابلوهای راهنمایی و رانندگی و علائم هشداردهنده متناسب، در برخی نقاط شبکه اراضی بافت.
۲. کاربرد یک سیستم حمل و نقل عمومی مناسب در سطح محله.
۳. اعمال مدیریت ترافیکی برای معابر خاص در سطح محله.
۴. ارائه راهکارهای پیشنهادی چگونگی افزایش مشارکت مردم و ارگان‌ها.
جایگاه مشارکت مردم در حفاظت، مرمت و احیای بافت‌های تاریخی
اگر بپذیریم که مشارکت ماهیتاً امری فرهنگی است، هر نوع آن، اعم از اقتصادی، سیاسی و مدیریتی، مشارکت فرهنگی محسوب می‌شود. بنابراین، مشارکت مردم در احیا بافت‌های تاریخی، به نوعی مشارکت فعال، آگاهانه و ارادی آن‌ها در حفظ میراث فرهنگی و یا به‌طور کلی، در پاسداشت هویت فرهنگی جامعه است.
خطوط کلی مشارکت مردم در حفظ و احیای میراث فرهنگی به شرح زیر است:
۱. مشارکت مالکان فضاهای با ارزش در حفظ و احیای این فضاها.
۲. مشارکت ساکنین بافت‌های قدیمی در برنامه‌ریزی برای بهسازی این بافت‌ها.
۳. مشارکت عموم مردم در انجمن‌های حفاظت از میراث فرهنگی.
۴. مشارکت عموم مردم در صیانت از بناهای تاریخی.
۵. مشارکت مؤسسات غیرانتفاعی در تغییر کاربری و احیای فضاهای با ارزشی.
۶. مشارکت افراد متخصص و گروه‌های صاحب‌نظر در برنامه‌ریزی برای احیای بافت تاریخی محله.
راهکارهای افزایش مشارکت مردم
اعطای وام به‌صورت انفرادی.
مشارکت مالی با شهرداری.
معاوضه زمین یا ساختمان با واحد مسکونی.
تراکم ساختمانی و سطح اشغال.
حداقل تراکم مجاز برای قطعات دارای سند شش‌دانگ برابر ۸۰% و با سطح اشغال ۶۰% تعیین می‌شود.
انتهای پیام/
نظر شما