میراث‌آریا: نخستین باستان‌شناسی که قدم به هرمزگان گذاشت، مارسل دیولافوا و همسرش ژان دیولافوا بودند که در دهه ۱۲۶۰ خورشیدی در راه رسیدن به شوش، از بندرعباس دیدن کرده، و یادداشت‌ها و طرح‌هایی از مشاهدات‌شان را به چاپ رساندند. علی‌رغم اشاره‌هایی که در این گزارش به جزیره هرمز شده ‌است، آن‌ها هرگز وارد این جزیره نشدند. پژوهش‌های اورل اشتاین در سال‌های ۱۲-۱۳۱۱ نخستین فعالیت‌های علمی باستان‌شناسی در منطقه بود. او بررسی خود را از جنوب‌شرق ایران آغاز کرد و تا آذربایجان را درنوردید. یادداشت‌های اشتاین از بررسی جزیره‌ی هرمز، نخستین گزارش باستان‌شناختی این جزیره به‌شمار می‌رود.

اشتاین طی بررسی‌های خود در سال‌های ۱۲-۱۳۱۱ به جزیره‌ هرمز سفر کرد. یادداشت‌های او از این سفر که نخستین گزارش باستان‌شناختی جزیره‌ هرمز به‌شمار می‌رود شامل اطلاعاتی از قلعه هرمز، بقایای شهر قدیم هرمز و سفال‌های سطحی است که آن‌ها را نشانی از مراودات جزیره‌ هرمز با خاور دور می‌داند.

احمد اقتداری در خلال بررسی سواحل شمالی و جنوبی خلیج‌فارس و دریای عمان و تعدادی از جزایر، در زمستان ۱۳۴۶ از جزیره‌ هرمز دیدن کرد و آثاری همچون قلعه‌ هرمز، بقایای شهر قدیم هرمز، مکتب‌خانه، برج گِلَک، قصر بی‌بی گُل، قصر صورت، ویرانه‌های تُرُمبَک، خانه‌ی زعفرانی، زیارت مولا، برج تیرانداز، برج ناقوس، زیارت خضر و الیاس، و الواح مقابر را بررسی کرد. اندرو ویلیامسون در سال‌های ۴۹-۱۳۴۷ بررسی‌های وسیع و گسترده‌ای در مناطق جنوبی ایران حدفاصل بندر بوشهر تا بندر جاسک انجام داد، اما با مرگ ناگهانی ویلیامسون گزارش نهایی این بررسی هرگز منتشر نشد. در بازنگری‌های صورت گرفته بر روی یافته‌های حاصل از این بررسی، جزیره‌ی هرمز نیز در محدوده‌ی بررسی ویلیامسون مشخص شده است.

در تابستان ۱۳۵۲ الله‌علی اسلامی از اداره کل فرهنگ و هنر فارس به‌همراه کرنو دو فونسکا معمار و موزه‌دار پرتغالی به بندرعباس و هرمز سفر کردند. هدف از این بازدید، بررسی وضعیت موجود قلعه‌ی هرمز و برنامه‌ریزی‌های لازم جهت مرمت و حفاظت آن، و همچنین آشنایی با تزیینات و ویژگی‌های معماری جنوب ایران برای مقایسه و شناخت سرمنشأ معماری بنادر موزامبیک، ساحل عاج و گینه در افریقا بود. در این گزارش برج گلک، با بناهای دوره‌ سلجوقی مقایسه شده و چهارتاقی‌ها (مکتب‌خانه‌ها) به‌احتمال مرتبط با آرامگاه حکّام هرمز و مشابه نمونه‌های دوره‌ی سلجوقی معرفی شده‌اند (اسلامی ۱۳۵۳).

نخستین فعالیت علمی باستان‌شناسان ایرانی در هرمزگان به سرپرستی غلامعلی شاملو، جواد بابک‌راد، حسین بختیاری و جهانگیر یاسی بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۶ با هدف بررسی جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان و بررسی مناطق خشکی انجام شد.

بابک‌راد در خلال این بررسی‌ها در سال ۱۳۵۳ از جزیره‌ی هرمز دیدن کرد و ضمن تهیه‌ پلان و تصویر از آثار شناسایی شده، پیشنهاد ثبت تعدادی از آن‌ها را در فهرست آثار ملی مطرح کرد. در زمستان ۱۳۵۵ تا بهار ۱۳۵۶ حسین بختیاری، ضمن بررسی کوتاه‌مدت در جزیره‌ هرمز، نخستین کاوش‌های باستان‌شناختی این جزیره را انجام داد که عبارت است از برج‌وبارو و حصار شهر، محوطه‌ی محمودآباد، بناهای عمومی و حکومتی (برج ناقوس، برج گلک، قصر صورت، قلعه/خانه‌ی زعفرانی، قصر بی‌بی گل)، بناهای مذهبی (زیارت مولا، زیارت خضر، چهارتاقی‌های مکتب‌خانه، قبرستان)، تأسیسات آب‌رسانی (آب‌انبار و چاه‌ها)، بناهای ویژه (مجلس معلم کِرِنخاه)، کوره‌های سفال‌گری (محوطه‌ی تُرُنبک)، سفال‌های چینی (آبی ـ سفید و سلادن)، سکه‌های مفرغی ضرب هرمز شامل عبارت «عدل جرون» و نشان لنگر به تاریخ‌های ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ هـ.ق.، و بررسی و کاوش قلعه‌ی هرمز.

ولفرام کلایس پژوهشگر آلمانی در سال ۱۳۵۶ در جزیره‌ هرمز اقدام به بررسی کوتاه مدتی کرد و نخستین پلان‌های دقیق به‌همراه گزارش و تصاویر از قلعه هرمز تهیه کرد و ویرانه‌های بی‌بی‌گل را برج دیده‌بانی در ارتباط با قلعه‌ی هرمز دانست. او سفال‌های بومی جزیره را به دوره‌ ایلخانی منتسب کرد، و با مطالعه‌ی سفال‌های چینی و سلادن‌های سطحی، وضعیت اقتصادی ساکنان را ارزیابی کرد و آن را حاصل دادوستد پویای این جزیره تشخیص داد.

 بررسی‌های اولریک وایزنر از طرف موزه هنر آسیای شرقی شهر کلن آلمان در سال ۱۳۵۶ در جزیره‌ هرمز، آخرین پژوهش باستان‌شناسی در سال‌های پیش‌از انقلاب در هرمزگان است. او دیوارهای دفاعی و بقایای شهر قدیم هرمز را بررسی کرد و به مطالعه‌ ظروف وارداتی چینی و سلادن جزیره پرداخت.

فاطمه کریمی در سال‌های ۷۳-۱۳۷۲ کاوش‌های پیش‌از انقلابِ قلعه‌ هرمز را ادامه داد. شمار قابل توجهی چینی آبی سفید حاصل از کاوش و بررسی‌های سطحی، توسط فخری دانش‌پور پرور مورد مطالعه قرار گرفت. این یافته‌ها بیانگر ارتباط مستقیم تجاری ایران و چین در دوره‌ی «مینگ» همزمان با عصر تیموری و صفوی در ایران است. در سال ۱۳۸۵ بررسی باستان‌شناسیِ زیرآب در سواحل جزایر قشم، هرمز، هنگام و لارک توسط پژوهشکده باستان‌شناسی انجام شد. کشف بخش‌هایی از اسکله‌ قدیمی قلعه‌ هرمز به‌همراه تعداد زیادی گلوله‌های سنگی و فلزی از  یافته‌های این برنامه پیرامون جزیره‌ هرمز بود. پی‌گردی و گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم مجموعه‌ی مکتب‌خانه‌های هرمز در زمستان ۱۳۹۰ به سرپرستی مصطفی راستی‌دوست انجام شد. براساس شواهد به‌دست آمده، ویژگی‌های معماری و تزیینات وابسته، این مجموعه به دوره‌ی تیموری منتسب شده و مکتب‌خانه‌ها به‌احتمال آرامگاه بزرگان دوره‌ی تیموری معرفی شده‌ است.

گزارش از سپهر زارعی، معاون میراث‌فرهنگی هرمزگان

انتهای پیام/