رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: در راه‌های پر رفت و آمد که شهرهای بزرگ را به هم ارتباط می‌دادند «کاروانسراهای شاهی» یا «کاخ رباط‌ها» نیز ساخته می‌شدند که به منزله کاخ‌هایی بودند که جهت اقامت پادشاهان، امیران و اشخاص والامقام دولتی بر کنار شاهراه‌ها با ویژگی‌های خاص ساخته می‌شدند که بیشترین آن‌ها مانند «رباط شرف» در مسیر راه ابریشم قرار داشتند.
به اقتضای فصول و آب و هوا کاروانسراها باز و سر پوشیده بودند. کاروانسراهای سر پوشیده معمولاً در زمستان و مواقع برف و باران مورد استفاده بودند و ساختارشان متناسب با نگهداری و حفاظت از احشام و کالاهای مسافران بود.
رباط فخرداوود یکی از زیباترین و مجهزترین کاروانسراهای سر پوشیده کنار «راه ابریشم» در خراسان است. این کاروانسرا در حاشیه جنوبی روستای فخرداوود و در فاصله حدود ۵۶ کیلومتری جنوب غرب مشهد و ۴۰۰ متری شمال جاده مشهد-نیشابور واقع است. این کاروانسرا بر روی نقشه‌ای مربع با قاعده‌ای به طول ۳۰متر و ۸۰ سانتی‌متر با مصالح ساختمانی آجر و ملات گچ و ماسه بر شالوده لاشه سنگ و گل آهک ساخته شده است. ورودی بنا از انتهای ایوانی بلند با طاق جناقی به درون راه می‌یابد. بر چهار گوشه رباط چهار برج استوانه‌ای استقرار یافته و وجود روزنه‌های دید و ترکش بر بدنه برج نشانه آن است که برج‌ها علاوه بر نقش‌ایستایی برای بنا، به عنوان برج دیده‌بانی و دفاعی نیز کاربرد داشته، حفاظت کاروانسرا را تأمین می‌کرده‌اند. در نمای ضلع جنوبی و دو طرف ایوان ورودی چهار ایوانچه کم عمق تعبیه شده و بر اسپر آن‌ها هم منفذهای بلند مستطیل به عنون نورگیر یا پایش ایجاد شده است. ورودی مشتمل بر یک ناو چلیپایی شکل است که در یک محور طولی به طرف مرکز بنا امتداد یافته است.
فضای داخلی کاروانسرا مشتمل بر تالاری مربع شکل است که چهار ستون آجری چند وجهی قطور در وسط و ایوانچه‌هایی در اطراف بر دیوارهای جانبی بنا تعبیه شده و هر یک از ایوانچه‌ها کف مرتفعی داشته که محل استقرار خرکچی‌ها بوده‌اند. بر قاعده هر یک از آن سکوها منفذی به عنوان «اخیه» تعبیه گردیده تا افسار احشام مسافران به آن بسته شود. بر فراز هر ایوانچه گنبدی استقرار یافته و چشمه طاق‌هایی را شکل داده تا پوشش رباط را تأمین کنند. در میان چهار ستون وسطی سکوی چهار گوشی به ارتفاع حدود یک متر به عنوان بارانداز وجود داشته و بر فراز آن سکو گنبدی بلند با قاعده ۸ ضلعی و چهار نورگیر استقرار یافته و فضای زیر گنبد را روشن و دلنشین می‌کرده است. احتمال دارد که از این مکان علاوه بر بارانداز به عنوان محل استقرار نیز استفاده می‌کردند.
در سمت جنوب و به فاصله کمی از رباط، آب انبار آجری ساخته شده تا مسافران آب مورد نیاز خود را از آن برداشت کنند.
این کاروانسرا بسیار مورد توجه سیاحان قرار گرفته است: «هانری رنه دآلمانی» آن را «رباط حسن‌آباد» نامیده و مکان آن را بین دو منزل شریف‌آباد و قدمگاه نشانی داده است.
افضل‌الملک در سال ۱۳۲۰ه. ق فخرداوود و کاروانسرا را این گونه دیده است: قریه فخرداوود محل بارانداز قوافل است. بیست خانوار رعیت در اینجا است. کاروانسرای شاه عباسی در اینجا ساخته شده است.
«هوتم شیندلر» نیز در سفرنامه‌اش نوشته است: فخرداوود یک کاروانسرای سر پوشیده دارد که از بناهای شاه عباس است و دو دفعه تعمیر شده است. یک دفعه توسط محمد ولی میرزا ابن فتحعلی شاه دفعه دیگر توسط‌امیر نظام‌الدوله.
«صنیع الدوله» که بارها این بنا را دیده شرح مبسوطی بر آن نوشته و پس از بیان موقعیت جغرافیایی آن در مطلع الشمس آورده است: در قریه فخرداوود کاروانسرائی است مربع متساوی الاضلاع ۲۰ذرع در ۲۰ ذرع متضمن چهار برج در داخل کاروانسرا تختگاه مربعی است به ارتفاع یک ذرع بالای آن سقفی زده‌اند. روی این تختگاه جای زوار و عابران است و ۸سقف دیگر در اطراف این تختگاه زده‌اند که در زیر این سقوف مال‌های قوافل را جای می‌دهند.
هر چند شیندلر و افضل‌الملک کاروانسرای فخرداوود را به شاه عباس صفوی نسبت داده‌اند اما کتیبه و مدرکی مستدل در این مورد وجود ندارد با توجه به شیوه معماری بنا و شباهت آن با فضای سر پوشیده کاروانسرای علاقبند و قسمت سر پوشیده کاروانسرای‌امیر علیشیر نوایی در سنگ بست می‌توان فرض کرد که این بنا در عصر تیموریان بنیان گرفته و بعدها مرمت شده است.
این بنا در ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۰۸ در فهرست آثار ملی و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در فهرست جهانی ( یونسکو) ثبت شده است.
انتهای پیام/
نظر شما