در ماه محرم، تمامی نقاط آذربایجان شرقی با پرچم ها و نمادهای گوناگون عزای حسینی پوشیده و آئین های عاشورایی با شور و شوق خاصی برگزار ميشود .اغلب این مراسم ها از روز نخست محرم تا روز تاسوعا در ساعات پایانی شب برپا می شود.

در اين استان از روزهای پایانی ماه ذی الحجه پرچم هاي سياه و سبز رنگ تمام فضای شهر را پوشانده و حزن شهر را در فراغ سید و سالار شهدا نمایان می کند. سردرب ها، امام زاده ها، تكايا، مسجد ها و حتي منازل خاص به اين بيرق ها مزین می شوند.

یکی از مهم ترین ویژگی های آیین نوحه و مرثیه خوانی در آذربایجان اجرای آن به زبان ترکی همراه با نوایی غم انگیز است که در حین اجرا سوگواران حسینی با حرکاتی به نشانه ‏ی عزا بر سر، سینه و یا زانوی خود ميزنند .

بانوان نیز، هم زمان با محرم و صَفَر رسوم هایی نظیر «علی اصغر بشیگی» که در آن نوزادان شیرخوار را لباس سبز رنگ بر تنشان مي کنند و مادران در آرزوی فرزند یا مادران در آرزوی شفا و سلامتی کودکانشان با نذر پول به ننوی تمثیلی حضرت علی اصغر طلب حاجت ميکنند . از دیگر رسوم برگزاری در این ماه توسط بانوان برپایی مرثیه هایی همراه با سفره نذورات با عنوان «خانیم رقیه سفره سی» و « حضرت ابوالفضل سفره سی» که برای طلب حاجت برپا می شود.

دسته هاي عزاداري شاه حسين گويان

شاه حسین گویان نوعی مراسم دینی است که در ایام ماه محرم در بیش تر نقاط آذربایجان و بطور گسترده در تبریز برپا ميشود . این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم« شاخ سی» ميگويند که کوتاه شده کلمه «شاه حسین» است.

گروه هاي عزاداري شاه حسين گويان، پيش درآمد تشكيل هيات هاي سوگوار محرم در آذربايجان شرقي است كه مركب از جوانان و ريش سفيدان اين استان است كه بطور مستقل ساعاتی پیش از غروب آفتاب در نزديكی مسجد يا تكيه جمع مي شوند.

در اين مراسم عزاداري، عاشقان حسين(ع) ابتدا در دو رديف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستي را كه نمادي از شمشير است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدی می زنند و بعد نوحه اختصاصی خوانده و با حركات ريتميك پاها و دست ها، نوحه خوانی می كنند.

سوگ و عزای حسین (ع) در بازار تاریخی تبریز

"تیمچه مظفریه" بازار تاریخی تبریز از اول محرم رنگ و بوی حسینی به خود می‌گیرد، چندین روز مانده به تاسوعا و عاشورای حسینی خرید و فروش در این تیمچه تاریخی تعطیل شده و حجره‌ها تنها با نیت خدمت به عزاداران، اطعام و یا سیراب کردن آن ها باز هستند و دسته جات از محلات گوناگون تبریز از ساعات آغازین روز به نوبت وارد تیمچه شده و تا پاسی از شب در آن به عزاداری می پردازند، این مراسم تا فردای عاشورای حسینی ادامه یافته و پس از آن مجددا تیمچه به فعالیت اقتصادی خود می‌پردازد.

تاریخچه و قدمت سوگواری در تیمچه مظفریه

پس از تصرف تبریز توسط شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۷ هجری قمری و  رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع انجام مراسم مذهبی رنگ و بوی نو به خود گرفت، انجام مراسم عزاداری در تیمچه مظفریه و بازار تبریز از ابتدای تأسیس تیمچه به تاریخ  ۱۳۰۵ هجری قمری، مطرح بوده و تا به امروز ادامه یافته است.

عزاداری محرم در تیمچه مظفریه از رده آیین ها و مراسم مذهبی است که با هدف سوگواری و عزاداری وقایع جنگ کربلا و ابراز ارادت به ارزش های دین اسلام و اهل بیت برگزار می شود. این عزاداری ها مراسم آیین نمایشی کوتاه که شبیه خوانی خوانده می شود نیز برگزار می شود که هدف از آنان بازسازی بخش هایی از وقایع جنگ کربلا است.

 با فرا رسیدن محرم حزنی سنگین فضای بازار را فرا میگیرد، پارچه ها و پرچم های سیاه به نشانه غمناکی عزاداری بر دیوارهای بازار و تیمچه نصب می‌شود، فعالیت اقتصادی بازار و تیمچه مظفریه متاثر از وقایع ماه محرم و نسبت به سایر ماه های سال بسیار کمتر شده و با نزدیک شدن تاسوعا و عاشورای حسینی آماده سازی جهت انجام مراسم از جانب حجره داران و دستجات سرعت گرفته و به نسبت حجره ها درخواست میز و صندلی میشود.

"اودا باشی" oda bashi  آمار کلی را برآورد کرده و یکجا سفارش لازم را میدهد، دو روز مانده به اجرای مراسم در ۶ محرم صندلی ها و میزها به تیمچه منتقل میشود، نماینده دسته جات در سازمان تبلیغات اسلامی جمع شده و قرعه کشی انجام می شود تا معلوم گردد از  ۸ تا ۱۲ محرم دسته جات در چه روز و ساعاتی باید به تیمچه وارد شده و مراسم را اجرا کنند. هفت محرم بازار از فعالیت اقتصادی خود دست کشیده و حجره داران شروع به جمع‌آوری فرش ها و وسایل خود از تیمچه می کنند. میز و صندلی ها در داخل حجره ها چیده، سماورها چاق شده و تیمچه آماده پذیرش دسته‌جات عزاداری می شود.

 ۸ محرم دسته‌جات طبق قرعه کشی انجام شده از ساعت اولیه روز حدود ۱۰ صبح پس از ورود به بازار و طی کردن مسیری از بخش های مختلف بنای سرپوشیده بازار  به نوبت از ضلع جنوبی تیمچه وارد شده و پس از اجرای مراسم از ضلع شمالی خارج می‌شوند.

در طول اجرای مراسم عزاداری ۵ روز محرم یعنی ۸ الی ۱۲ محرم، دختران و زنان وارد بازار تبریز و تیمچه مظفریه نمی شوند، همچنین در داخل بازار دسته‌جات مطلقا از سنج و طبل و ... استفاده نمی کنند، رعایت دو مورد مذکور علاوه بر اینکه از بروز مسائل حاشیه ای بسیار جلوگیری می کند، نشان دهنده اصالت و قدمت اجرای این آداب و رسوم است. پس از اتمام عزاداری در شب ۱۲ محرم، میز و صندلی ها جمع شده، حجره های طبقه دوم که پنجره های خود را برای تماشای مراسم در آورده بود مجددا نصب کرده و در مجموع به غیر از پارچه ها و پرچم ها سایر موارد جمع و بازار و تیمچه از ۱۳ محرم مجددا به فعالیت اقتصادی خود می‌پردازد.

دسته جات و هیئت های عزاداری

 از میان دسته جات و هیئت های متعدد تبریز تنها تعدادی از آنها که متعلق به محلات قدیمی و در هسته مرکزی شهر و به نوعی در بافت تاریخی آن قرار دارند در بازار و تیمچه مظفریه به عزاداری می پردازند، تعداد دسته ها در سالهای گذشته ۲۸ عدد بوده که امروز به ۲۴ عدد کاهش یافته است.

 عموما هیئت های محلات دارای سه نوع دسته هستند، دسته عرب، لباس اعضای این دسته متشکل از پایین تنه شبیه دامنه عربی که "اتک" خوانده میشود و بالاتنه ای مشابه پیراهن که قسمتی مربع شکل از سینه آن باز شده و سینه عریان می‌ماند که محل سینه زدن است، این قسمت پس از اتمام سینه زنی مجددا بسته می شود. رنگ لباس این دسته سیاه و نحوه عزاداری آنها سینه زنی با دو دست هماهنگ و با سرعت ریتمی تند مخصوص به خود است.

دسته عجم، لباس این دستگاه عموماً کت و شلوار و پیراهن مشکی است، این دسته شانه به شانه یکدیگر حرکت کرده و با دست چپ کت را گرفته و با دست راست با ریتمی آرام در طی سه حرکت با صدای همآهنگ "هی هی" به سینه می کوبند.

زنجیرزنان، لباس این دسته‌جات متشکل ازپیراهن گاه (پیراهن عربی) و شلوار مشکی (گاه دامن عربی) است، اعضای دسته فوق به فاصله چند متری یکدیگر حرکت کرده و با ریتمی خاص با سه ضربه پی در پی و هماهنگ  به شانه می کوبند.

در زیر، ۲۴ دسته ای (این دسته ها متعلق به ۸ محله قدیمی تبریز هستند) که در بازار تبریز به اجرای مراسم می‌پردازند نام برده می‌شود:

دوه چی (شتربان)، امیره قیز (امیر خیز)، کوچه باغ، راستا کوچه (راسته کوچه)، دل خون، شهید قاضی، مارالان جامیش آوا، میر چوبان، خیاوان،  باغمیشه، انتظاریون، ششگلان، قره آغاج، ورجی، ابوذر، چوستوزلار، لئیل آوا، حکم آوا، سرخاب، سئلاب، عمی زین الدین، چرنداب و نوبار

نوحه های مربوط به عزاداری حسینی

در این خصوص باید ذکر کرد نوحه ها و وردهای سالیان گذشته دارای ریتم خاص و محزونی بود که نوعی رجز محسوب می شد که همسو با آموزه‌های دینی و متناسب با وقایع کربلا بود، امروزه اصالت و ریتم محزون اکثر ورد ها جای خود را به نوحه های آهنگین سپرده است ، بر این اساس برخی نوحه ها که قابلیت خواندن موزون را ندارند و برخی دیگر که مضامینی خاص همچون قمه زنی داشته‌اند، منسوخ شده اند.

مراسم آیینی نمایشی

مراسم نمایشی به آیین هایی که مضمون شبیه خوانی دارد نیز در تیمچه مظفریه برگزار می‌شود و برخی هنوز در جریان هستند به طور مختصر به آنها پرداخته می‌شود:

دسته محله ورجی (ویجویه) فردای روز عاشورا مراسم شبیه حضرت قاسم را اجرا می کردند که به آن "قاسم اوتاقی" می‌گفتند. (این مراسم امروزه دیگر اجرا نمی شود)

ذولجناح: اسب سفیدی را به عنوان اسب امام حسین به صورت "جانی قیفیللی"، ( نصب تیرهای شکسته با سنجاق به پوست)  آذین کرده  و مردم به آن بسیار نظر می گفتند. (این مراسم امروزه دیگر اجرا نمی شود)

شبیه علی اصغر: یک قنداق را به نشانه جنازه علی اصغر در تختی گذارده، به آن تیر فرو می کردند که به این مراسم علی "اصغر بئشیکی" گفته می‌شود.

اعضای هیئت چرنداب در شب شام غریبان در هنگام ورود به تیمچه در دستانشان شمع حمل می‌کردند.

روز ۱۲ محرم، دسته ورجی با در دست داشتن بیل، کلنگ کوچک، حوله، صابون و حصیر به اجرای مراسم می‌پرداختند که بازسازی کارهای قبیله بنی اسد در ارتباط با دفن اجساد است، این دسته با زمزمه شعر به عزاداری می‌پرداختند.

 

* گزارش از نویده رئوف فرد

انتهای پیام/