آداب و رسوم مربوط به حوض ماهی و قنات سعدی گواهی زنده بر این ادعاست، این قنات حتی در مهروموم‌های کم‌آبی نیز آب دارد، مردم، آب این چشمه را برای تبرک، برکت و زدودن زشتی‌ها و پلیدی‌ها به سر و روی خود می‌زنند، ماهی‌های این حوض را مقدس دانسته و از آن برای شفابخشی و سلامتی استفاده می‌کنند. در این مقاله به آداب‌ورسوم رایج در این منطقه پرداخته‌شده است.
نقش آب به‌عنوان منشأ حیات و تأثیرگذار در ایجاد نظم طبیعت و ظهور تمدن غیرقابل‌انکار است، ارتباط محیط طبیعی و آب‌وهوای یک سرزمین در شکل‌گیری فرهنگ و آداب‌ورسوم آن سرزمین تأثیرگذار است. آب نزد مردم همواره جایگاهی والا و خاص دارد. هرودت تاریخ‌نگار یونانی می‌نویسد: «ایرانیان در هیچ رودخانه‌ای ادرار نمی‌کنند، آب دهان نمی‌اندازند و حتی دست‌هایشان را نمی‌شویند و دست شستن دیگران را هم نمی‌پذیرند و به آب احترام می‌گذارند»
خاستگاه تقدس آب در ایران به فرهنگ پیش از اسلام برمی‌گردد که نمادهای آن را می‌توان در اوستا که به ستایش از ایزد بانوی آب می‌پردازد مشاهده کرد. با ورود اسلام، قداست آب را در باورهای مردم به آب و آیین‌های مذهبی می‌توان یاف، مانند اینکه آب مهریه حضرت زهرا (س) است. یا آب نطلبیده مراد است و یا ریختن ظرف آب نشانه روشنی و روشنایی است.
در این مقاله به جایگاه آب در فرهنگ مردم شیراز با تأکید بر حوض ماهی که در بین مردم مقدس است پرداخته‌شده است.
اهمیت و قداست آب در حوض ماهی
مکان‌های مقدسی که در سرزمین ایران وجود دارند روزگاری در کنار چشمه‌ها، کوه‌ها و دشت‌ها بوده‌اند در باور مردم این‌گونه چشمه‌ها به امامزادگان یا امامان مربوط می‌شوند. از جمله این مکان‌ها که در آن نشانه‌ای از این قداست دیده می‌شود آرامگاه سعدی شیرازی است که حوض ماهی موجود در آن مکان تجلی آب و اعتقاد به این عنصر طبیعی و مناسک خاصی دارد. سرچشمه این حوض قنات سعدی است و علت‌های شکل‌گیری قریه سعدی وجود همین قنات است که در قدیم به قنات فهندژ معروف بوده است.
به گفته اهالی این منطقه، سرچشمه قنات از رشته‌کوه‌های بمو است. آب این قنات پس از گذشتن از جاده خرامه به سمت آرامگاه سعدی و حوض ماهی در جریان است که وارد محوطه جوی سعدی می‌شود و پس از باغ دلگشا، باغ طاووسیه را آبیاری می‌کند. در گذشته که آب قنات فراوان بوده سه آسیاب را به حرکت درمی‌آور، به عقیده اهالی این منطقه این آب شفابخش و مقدس است و طی ۴۰۰ سال گذشته ۳۰ سیاح در توصیف حوض ماهی مطلب نوشته‌اند.
مردم شیراز از قدیم بر این عقیده بوده‌اند که در سه‌شنبه‌شب آخر سال، یعنی شب چهارشنبه‌سوری باید حتماً در آب قنات سعدی آب‌تنی کنند. آن‌ها از صبح تا غروب برای دفع بیماری و به دست آوردن سلامتی وارد آب می‌شوند. در چهارشنبه آخر سال دختران جوان و دم بخت، تن خود را در آب قنات سعدی غسل می‌دهند تا بختشان باز شود. همچنین برای دعا، رفع سحر و جادو با جام چهل‌کلید دعا خوانده و آب بر رویشان می‌ریزند. گاهی افراد روی آب دراز می‌کشند و داخل تونل قنات می‌شوند. یا خواسته خود را روی کاغذ نوشته، آن را در آب حوض ماهی می‌اندازند هنگامی که در زیرآب هستند باید تلاش کنند هفت عدد ریگ از ته جوی بردارند و از حوض خارج شوند و به محل صفه حوض بیایند ولی حق ندارند با حوله یا لنگ بدنشان را خشک کنند، بلکه باید پاهای خود را با ضربات شدید به چهار صفه که نیم متر بالاتر از سطح آب است بکوبند تا براثر تکاندن، آب بدنشان بریزد. سپس از پله‌ها بالا بروند تا به بالا برسند. زمانی که به بالا رسیدند شادی می‌کنند و فوراً باید لباس بپوشند تا مرادشان حاصل شود.
جام چهل‌کلید، ظرفی است شبیه کاسه که درون آن نام ۱۴ معصوم حک‌شده و آیاتی از کلام خداوند در آن نقش بسته است.
محمود دانشور جهانگرد ایرانی که در سال ۱۳۲۴ به شیراز آمده از حوض ماهی دیدن کرده است و دیده و شنیده‌های خود را ثبت کرده است. او آورده است: «مردم از ۳ ساعت قبل از طلوع آفتاب زیر جامه را به سرکرده و پای راست را بلند کرده و با پای چپ لی‌لی‌کنان به سمت حوض می‌روند. در این ارتباط مردم مقداری از این آب را با خود به منزل می‌برند و آن را در چهارگوشه خانه می‌ریزند و دعای سحر باطل می‌خوانند و می‌گویند: سحر و جادو باطل می‌شود. همچنین از آب این چشمه به مزارع پنبه‌آب می‌بردند تا کرم ساقه خوار که محصولات را از بین می‌برد نابود شود.»
تونو نیز در قرن هفدهم بعد از یاد کردن از شیخ اجل می‌نویسد: «در آن جا یک حوض چهارگوش کم عمق دیده می‌شود که آب جاری از آن می‌گذرد و ماهی‌های فراوان در آن شناورند. گرفتن این ماهی‌ها ممنوع است.»
تاورینه نیز دراین‌ارتباط می‌گوید: «آنجا حوضی پر از ماهی وجود دارد ولی کسی را یارای آن نیست که به ماهی‌ها دست بزند زیرا این کار توهین به مقدسات حساب می‌شود و می‌گویند این ماهی‌ها به شیخ سعدی متعلق است.»
اجرای این مراسم به نوعی به گذشته برمی‌گردد و ریشه آن را در تقدس آب می‌توان جستجو کرد، چراکه آب بن‌مایه حیات تمام موجودات زنده است، به همین دلیل مردم ایران‌زمین برای آب به‌عنوان یکی از چهار عنصر اصلی ارزش فراوانی قائل بوده‌اند و آن را پاک نگه‌داشته و منزه می‌دانستند. این مایه پاک و آسمانی جاودانگی عجیبی به تمدن و فرهنگ بخشیده است.
* گزارش از مژگان ثابت‌قدم، کارشناس‌مسئول مردم‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس
انتهای پیام/
