این کاروانسرا که در گذشته استراحتگاه و سرپناهی برای کاروانیان بود، امروز به‌عنوان یک اثر تاریخی در کنار امامزاده و تپه تاریخی ینگی امام جاذبه‌ای برای بازدید گردشگران به‌شمار می‌رود تا با قدم زدن در آن طنین صدای پای تاریخ را از حجره و ایوان‌هایش بشنوند.
این بنای آجری به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای استان البرز به صورت چهار ایوانی و مستطیلی شکل با مساحتی حدود 4700 مترمربع ساخته شده است. کاروانسرای ینگی امام مانند دیگر کاروانسراهای دوره صفویه دارای فضای ورودی، حجره، شاه‌نشین، اسطبل، ایوان مرکزی، ایوانچه، چهارگنبد و گنبدخانه زیرین آن، صحن، حیاط، حوض و استراحتگاه است. ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در قسمت بالای آن یک طاق چهار گرده‌پوش مشاهده می‌شود.
این کاروانسرا دارای ۲۴ حجره و ۱۷ ایوانچه با پوشش تاق آهنگ در قسمت جلوی حجره‌ها است. در هر ضلع کاروانسرا شش حجره وجود دارد که پوشش حجره‌ها تاقی، از نوع چهار گرده‌پوش است. بخش شاه‌نشین کاروانسرا که محل استراحت بزرگان و اشخاص مهم کاروان بوده در ضلع‌های شمالی و غربی ساخته شده است، سقف تیرپوش چوبی شاه‌نشین واقع در ضلع شمالی، الحاقی از دوره قاجاریه و سقف اصلی شاه‌نشین به صورت طاق‌آهنگ بوده است.
شترخان یا به‌عبارت دیگر اصطبل به‌عنوان محل استراحت حیوانات در قسمت پشت حجره‌ها دور تا دور بنا را احاطه کرده‌اند. باتوجه به نقشه اصلی بنا، فضای شترخان در چهارطرف به همدیگر راه داشته است. پوشش این فضا به صورت طاق و تویزه است. تاق‌ها اکثرا چهارگرده‌پوش هستند اما در بعضی از قسمت‌ها تاق کژاوه نیز مشاهده می‌شود. این فضا دارای چهار گنبد از نوع کلمبو است که در چهار گوشه کاروانسرا قرار گرفته است.
کاروانسرای ینگی امام در هفدهم آذر ماه ۱۳۷۷ به شماره‌ی ثبت ۲۱۷۵ برای همیشه در حافظه آثار ملی ایران جای گرفت و این روزها شاهد آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی این کاروانسرای تاریخی در حافظه یونسکو هستیم.
کاروانسرای ینگی‌امام، نامزد ثبت جهانی در حافظه یونسکو
کاروانسراهای مهم ایران که قابلیت ثبت جهانی دارند با محوریت کاروانسرای ینگی امام در قالب یک پرونده، نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو شده‌اند.
این مطلب را مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز مطرح کرد و گفت: «پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ینگی امام به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین کاروانسراهای دوره صفویه در مسیر جاده ابریشم به همراه سایر کاروانسراهای مهم ایران که قابلیت ثبت جهانی دارند درحال آماده‌سازی برای ثبت در حافظه جهانی یونسکو هستند.»
فریدون محمدی از جمله ویژگی‌هایی که کاروانسرای ینگی امام را واجد شرایط ثبت در حافظه جهانی می‌کند به نمونه برجسته معماری و فن‌آوری این کاروانسرا به‌عنوان دست‌آوردی بی‌همتا از نبوع هنری پیشینیان، نشان‌دهنده سنت فرهنگی خاص گذشته‌گان و نماد تبادل ارزش‌های بشر در حوزه فرهنگ در یک دوره زمانی مشخص اشاره کرد.
او با بیان اینکه قرار گرفتن یک اثر در فهرست جهانی یونسکو، می‌تواند پیامدهای مطلوبی داشته باشد، افزود: «ثبت جهانی آثار موجب توجه و حفاظت بیشتر از آن بنای تاریخی و همچنین جذب بیشتر گردشگران داخلی و خارجی و تقویت اقتصادی منطقه می‌شود.»
مرمتگران در کاروانسرای ینگی‌امام اتراق می‌کنند
عملیات مرمتی کاروانسرای تاریخی ینگه‌امام از دهه ۸۰ آغاز شده و در صورت تخصیص اعتبار در سال جدید نیز طبق طرح مرمتی مصوب تداوم خواهد داشت.
معاون میراث‌فرهنگی استان البرز با بیان این مطلب گفت: «از جمله اقدامات مرمتی انجام شده در کاروانسرای تاریخی ینگی‌امام می‌توان به خاک‌برداری از محوطه و تسطیع درب ورودی اصلی واقع در ضلع شرقی، سبک‌سازی بام و برچیدن لایه‌های مازاد پوشش بام و اجرای کف‌فرش آجری بام، مرمت نمای خارجی جبهه شرقی شامل مرمت رخ‌بام‌ها و هره‌چینی آن و بدنه‌های آجری و بندکشی آن‌ها در دهه ۸۰ و برچیدن کف‌فرش قدیمی و لایه‌ایزوگام فرسوده و اجرای دوباره ایزوگام و کف‌فرش آجری‌بام، مرمت فضای گوشه شمال شرقی، اجرای طاق‌ها، برچیدن الحاقات، مرمت دیوارها و جداره‌های خارجی بنا در گوشه شمال شرقی بنا در دهه ۹۰ اشاره کرد.»
مهدی ارباب‌نیا با اشاره به تهیه و تصویب طرح جامع مرمت و احیای کاروانسرای ینگی امام در سال ۱۳۹۹، افزود: «براساس این طرح مرمتی، عملیات مرمت جداره‌های نمای داخلی حیاط کاروانسرا شامل برچیدن الحاقات، اجرای جداره اصلی حجره‌ها، نماهای داخلی حجره‌ها و ورودی حجره‌ها و همچنین مرمت حجره ضلع شرقی و بدنه‌های شمال غربی داخل حیاط در سال ۹۹ انجام شد.»
او اضافه کرد: «همچنین عملیات مرمت چهارگنبد بام کاروانسرا شامل برچیدن الحاقات و لایه‌های آسیب‌دیده پوشش خارجی و داخلی گنبدها و بندکشی آن‌ها، برچیدن اندودهای الحاقی داخل گنبدها و آجرهای فرسوده، اجرای بندکشی و دوغاب گنبدها، مرمت آجرچینی گنبدها و بندکشی آن‌ها و اجرای رزین عایق در سال ۱۳۹۹ انجام شد.»
ارباب‌نیا اظهار کرد: «درصورت تخصیص اعتبار در سال جدید عملیات مرمت کاروانسرا مطابق طرح مرمتی تصویب شده شامل خاک‌برداری و پاک‌سازی محوطه، محوطه‌سازی، مرمت کامل نماهای خارجی کاروانسرا و بام در بخش‌های آسیب‌دیده مثل کف‌فرش بام و چهارگنبد موجود، مرمت نورگیر و روزنه‌های حجره‌ها و چهارگنبد و نمای داخلی حیاط، حجره‌ها و ایوان‌ها، مرمت و بازسازی ایوان جنوبی حیاط و اصطبل‌ها در دستور کار قرار دارد.»
معاون میراث‌فرهنگی استان یادآور شد: «همچنین طرح احیای کاروانسرای ینگی امام به‌موازات مرمت فضاها شامل ایجاد کاربری‌های مصوب برای فضاهای موجود و ایجاد تاسیسات مکانیکال و الکتریکال موردنیاز اجرا خواهد شد.»
کاربری‌های مختلف کاروانسرای ینگی امام در گذر زمان
کاروانسرای ینگی امام از زمان ساخت تا به امروز دست‌خوش تغییرات بسیاری بوده است. این تغییرات که به‌منظور منطبق ساختن کالبد کاروانسرا با کاربری‌های بعدی اعمال شد، علاوه بر دگرگون ساختن چهره بنا، مفهوم کاروانسرا را نیز دگرگون کرد. به‌نحوی که در دوره سوم رونق، براساس منابع تاریخی، فعالیت آن با کاربری مهمان‌خانه آغاز شد.
در این دوره، بالاخانه‌ای روی ایوان جنوبی ساختند که شکل آن بسیار شبیه کوشک‌های قاجاری است و اثاث و تاسیسات داخلی آن هم نظیر مهمان‌خانه‌های فرنگی است. ترکیب جدید کاروانسرا – بالاخانه سبب تغییرات اساسی در کالبد و محتوای کاروانسرا شد.
بر اساس منابع تاریخی، ینگی امام کاروانسرایی است که در دوره صفویه با طرحی شبیه کاروانسراهای آن روزگار برپا شد و اوایل حکومت سلسه قاجار به‌احتمال زیاد در دوره فتح‌علی‌شاه مرمت شد. در آن دوره، ورودی اصلی در جناح شرقی را بستند و ورودی دیگری در ضلع جنوبی کاروانسرا گشودند و بالای آن، بالاخانه‌ای ساختند. گمان می‌رود این آشکوب الحاقی مانند بالاخانه سردر کاروانسراهای قدیم بوده باشد.
در سال ۱۲۹۶ که راه تهران قزوین را به مناسبت سفر اول ناصرالدین‌شاه قاجار به فرنگ تعمییر و تجهیز کردند، این بنا را چون مهمان‌خانه‌های فرنگی‌آباد ساختند. با ایجاد بالاخانه و ساختن باغ و حصار پیرامون، کاروانسرا به ترکیب جدید باغ–کاروانسرا تبدیل شد. در این ترکیب نوظهور، بنای ینگی امام مهمان‌خانه‌ای بود در درون کاروانسرایی سنتی که صحن آن را با درختان و ریاحین زینت مفصل کرده بودند. در محدوده جنوبی بنا نیز باغی ساختند که کاروانسرا بدان راه داشت و علاوه بر بالاخانه، در ایوان‌های بیرونی واقع در گوشه‌ها نیز صفه‌هایی برای آسایش و عیش و نوش ساختند.
تلفیق عمارت بالاخانه با کاروانسرای ینگی امام بیش از آنکه کالبد بنا را متاثر سازد، مفهوم بنا را در معرض دگرگونی قرار داد، گرچه مفهوم کاروانسرا در ظاهر تفاوتی با مهمان‌خانه ندارد اما معنای خاص آن‌ها متفاوت است. در مهمان‌خانه ینگی امام، طرز پذیرش میهمان و آداب پذیرایی و فراهم آوردن اسباب آسایش مهمان تغییر اساسی یافت و تا حد امکان برای رفاه و آسایش مراجعان، خدمات و تاسیسات تدارک دیدند از جمله باغی برای گلگشت و تفرج، نهارخانه‌ای مجهز به میز و صندلی، اتاق‌های مجزا، اسباب و اثاث و غیره.
در دوره سوم فعالیت، بنا را به سربازخانه تبدیل کرده و متناسب با آن، در کالبد بنا نیز تغییراتی دادند. کاروانسرای ینگی امام مدتی به عنوان پادگان نظامی و زمانی به عنوان ستاد فرماندهی نیروی انتظامی مورد استفاده بود. در سال ۱۳۸۷ اداره میراث‌فرهنگی تهران مجموعه ینگی امام را تحویل گرفت و در همان سال‌ها اقدامات مرمتی چون بازسازی و مرمت فریزهای نمای بیرونی و سبک‌سازی پشت بام و عایق‌کاری آن انجام شد.
در سال ۱۳۹۰ با ایجاد اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان البرز، مجموعه کاروانسرا تحویل مدیریت استان البرز شد و طی همین سال اقدامات مرمتی و حفاظتی شامل برچیدن الحاقات فضای داخلی و حذف‌اندود سیمانی از روی کل سطوح داخلی و خارجی و مرمت جزئی طاق‌نماهای ضلع ورودی شرقی انجام گرفت.
* گزارش از سیده زهرا حسینی
انتهای پیام/
