در ایران بااهمیت‌ترین راههای باستانی از سواحل جنوبی به‌خصوص بنادر هرموز (هرمز)، سورو و سیراف آغاز می‌شد و حتی شاخه‌هایی از آن به مرکز ایران و جاده ابریشم متصل می‌شد و حتی تا آن‌سوی مرزها هم امتداد داشت. از طرفی برخی از مورخان همچون باستانی پاریزی، یکی از مبدأهای شاخه اصلی راه ادویه را بندر هرموز ذکر کرده‌اند و بر اینکه این شاخه همان راه ادویه یا راه فلفل اصلی است، پافشاری و اصرار دارند. مطالعات تاریخی حکایت از این دارد که بندر هرموز در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی نیز دارای رونق تجاری بود، اما اوج فعالیت‌های تجاری و بازرگانی این بندر پرآوازه در دوران اسلامی بود. در کنار هرموز، بنادر سورو و نیز در روزگار ساسانیان و دوره اسلامی و همچنین بندرعباس، بندرکنگ و در مقطعی نیز بندرلنگه در دوره صفویه از فعال‌ترین بنادر تجاری ایران به شمار می‌رفتند. بنابراین فعالیت‌های بندری و رونق تجاری این بنادر را باید مدیون وجود شبکه‌ای از راههای منظم و مناسبی دانست که مناطق را به هم پیوند می‌دادند. (مرادی شهدادی، ۱۳۸۷).
کاروانسراها و اقامتگاه‌های موجود درراه‌های کاروان رو به‌عنوان اجزای اصلی و حیاتی این مسیرها، جزء لاینفک ناپذیر آن‌ها بوده‌اند. «بنیاد کاروانسراها در دوره اسلامی، بخش مهمی از معماری ایران را شامل بود و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگی‌های متفاوت در شهرها، جاده‌های کوهستانی و حاشیه‌های کویرها احداث‌شده است. آنچه مسلم است، این پدیده باارزش معماری بارونق تجارت شکل‌گرفته و عوامل دیگری نظیر کاربردهای نظامی، اطلاع‌رسانی و… در توسعه و تکامل آن نقش داشته‌اند.» (کیانی و کلایس، ۱۳۷۳).
به‌طورکلی در کتاب کاروانسراهای ایران، کاروانسراها ازنظر موقعیت قرارگیری به سه گروه تقسیم‌شده‌اند:
الف. کاروانسراهای کاملاً پوشیده مناطق کوهستانی
ب. کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج‌فارس
ج. کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران (همان).
کاروانسراهای مسیر تاریخی بندرعباس به لار با توجه به دسته فوق، در گروه ب قرار می‌گیرند که خود نیز ازنظر گونه‌شناسی به نمونه‌های متفاوتی از حیث معماری قابل دسته‌بندی هستند و نکته حائز اهمیت در این کاروانسراها این است که مناظر گوناگون می‌توانند در دسته‌بندی‌های الف و ج نیز قرار بگیرند زیرا کاروانسراهای کرانه پست خلیج‌فارس و به‌ویژه نمونه‌های موردبحث در استان هرمزگان، علاوه بر خصوصیات ویژه خود، خصوصیات کاروانسراهای گروه الف و گروه ج را نیز دارا هستند.
با توجه به اهمیت راه و راه‌سازی و بناهای وابسته به آن در دوره صفویه و نیز راه کاروان رویی که پایتخت آن زمان (اصفهان) را به فارس و هرمز مرتبط می‌کرد (راه تجاری)، بناهای اقامتگاهی که اکنون در این محور به‌جای مانده‌اند ازنظر تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حائز اهمیت هستند. زیرا علاوه بر ارزش تاریخی که سندی دال بر پیشینه این منطقه است، ازنظر معماری، فرم پلان، شیوه‌های ساخت و کاربرد مصالح بومی نیز دارای ارزش هستند. این بناها در حال حاضر به دلیل بی‌توجهی و متروک شدن، به‌شدت آسیب‌دیده و در شرف نابودی‌اند.
نتایج به دست آ»ده از بررسی و مطالعه محور فرهنگی تاریخی لار به بندرعباس و عناصر و تجهیزات وابسته به آن به بازشناسی و خواناسازی آن منجر خواهد شد. همچنین در این مطالعات وضعیت موجود و موقعیت قرارگیری کاروانسراها و آب‌انبارهای این مسیر – که در فواصل نزدیک به هم تکرار شده‌اند – مشخص می‌شود و در آینده بستر و فرصت‌های لازم را برای ارائه طرح‌ها و برنامه‌های پژوهشی مشابه و تدوین طرح‌های حفاظتی و مرمتی، برای پژوهشگران، کارشناسان و علاقه‌مندان به این حوزه ایجاد خواهد کرد. ازاین‌رو مسئله اصلی این پژوهش درواقع پاسخ دادن به این پرسش است که شناخت این محور چه نقش و اثری درروند حفظ کاروانسراهای موجود در آن ایفا خواهد کرد.
موقعیت جغرافیایی استان هرمزگان
استان هرمزگان با مساحتی بالغ‌بر ۷۱۱۹۴ کیلومترمربع در جنوب ایران قرار دارد و ¾ درصد از کل خاک کشور را در برمی‌گیرد. استان هرمزگان از شمال و شمال غرب به ترتیب به استان‌های کرمان و فارس، از شرق به استان سیستان و بلوچستان و از غرب به استان بوشهر محدود می‌شود. هرمزگان در اقلیم گرم و مرطوب نواحی پست خلیج‌فارس قرار دارد. ازنظر تقسیمات کشوری، بندرعباس و نواحی تابع آن در سال ۱۲۸۷ شمسی با تشکیل ایالت‌ها و ولایت‌های جزء محدوده ایالت فارس و بنادر قرار گرفت. در سال ۱۳۱۶ شمسی نیز بر اساس تقسیمات جدید این خطه جزء استان هشتم کشور یعنی کرمان و مکران قرار گرفت. هنگامی‌که در سال ۱۳۳۹ شمسی ایران به ۱۴ استان و ۶ فرمانداری کل و ۴۴۹ بخشداری تقسیم شد، بندرعباس جزء فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان محسوب شد و درنهایت در سال ۱۳۵۵ شمسی این فرمانداری کل به استان هرمزگان تغییر نام داد و در حال حاضر دارای ۱۳ شهرستان است. (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۳). شهرستان بندر خمیر که بخش عمده مسیر تاریخی بندرعباس به لار در آن قرارگرفته در غرب استان هرمزگان قرار دارد.
مسیر تاریخی استان هرمزگان و انواع کاروانسراهای موجود
راههای تاریخی استان هرمزگان به سایر نقاط ایران می‌رفت شامل راه بندرعباس به لار در غرب استان، راه بندرعباس به سیرجان در شمال و راه بندرعباس به کرمان و جیرفت در شرق بوده است. تراکم کاروانسراها در مسیر غربی بیشتر است زیرا این مسیر با توجه به اینکه کوتاه‌ترین مسیر به اصفهان پایتخت آن زمان بود، تردد بسیار زیادی داشت و اکنون در آن کاروانسراهای بیشتری نسبت به سایر مسیرها به‌جامانده است.
گونه‌شناسی کاروانسرا در مسیر تاریخی هرمزگان
با توجه به گوناگونی کاروانسراهای موجود در راههای تاریخی هرمزگان، می‌توان دریافت که علاوه بر گونه‌های مطابق با اقلیم این استان، گونه‌های دیگری نیز مطابق با اقلیم سایر نقاط ایران موجود است. به‌عنوان‌مثال کاروانسراهای کاملاً سرپوشیده و کاروانسراهای حیاط مرکزی، از گونه‌های موجود در اقلیم کوهستانی و گرم و خشک کویری هستند که در این منطقه نیز وجود دارند. انواع کاروانسراهای موجود در مسیرهای تاریخی استان هرمزگان شامل موارد زیر است:
۱– کاروانسراهای کاملاً سرپوشیده مانند: تقیخانی و گچین در مسیر بندرعباس – لار.
۲– کاروانسراهای حیاط مرکزی مانند: پُراو در مسیر بندرعباس – لار و کاروانسرای بستک.
۳– کاروانسراهای متفرقه مانند: کاروانسرای زمستانی بستک در مسیر بندرعباس – بستک با پلان L شکل.
مسیر تاریخی بندرعباس – لار
مسیر فعلی بندرعباس – لار به طول ۱۶۱ کیلومتر در غرب استان هرمزگان قرار دارد که حدوداً ۷۰ درصد از آن در شهرستان بندر خمیر و مابقی در استان فارس واقع است. این مسیر اصلی و بین استانی موجود با اندکی تغییر، بر روی همان مسیر تاریخی قبلی واقع‌شده است، به‌طوری‌که کاروانسراها و آب‌انبارهای دوره صفوی و قاجار از آغاز راه در بندرعباس تا شهرستان لار در دو طرف جاده قرارگرفته‌اند.
جهانگردان و بازرگانان بسیاری از روزگار صفوی تا قاجار از این مسیر گذشته‌اند و توصیفات بسیاری در این خصوص نوشته‌اند که در جای خود بیان خواهد شد. مسیر بندرعباس به لار تنها بخش کوچکی از کل مسیر آن زمان یعنی (بندرعباس – اصفهان) است، ولی تمرکز کاروانسراها و اقامتگاه‌ها در این بخش از مسیر است و ازاین‌رو تعداد بیشتری کاروانسرا در این بخش به‌جامانده است.
بررسی محور تاریخی بندرعباس لار از دوره صفویه تا عصر حاضر
مسیر بندرعباس به لار از نگاه سیاحان و جهانگردان دوره صفویه
– دن گارسیا دسیلوا فیگوئرا در سال (۱۶۱۷ م / ۱۰۲۶ ق) مسیر بندرعباس – لار را به همراه هیئتی از کشور اسپانیا به‌قصد اصفهان طی کرده و خاطرات و مشاهدات خود را شرح داده است. او در سفرنامه‌اش از بندرعباس به‌عنوان بندر گمبرون یادکرده است. تعدادی از روستاها و اقامتگاه‌هایی که در سفرنامه این جهانگرد ذکرشده است، در حال حاضر در مسیر فعلی وجود دارند و برخی نیز با نام‌های جدید شناخته می‌شوند. موقعیت‌ها و مکان‌های مورداشاره در سفرنامه او به ترتیب توقف و اقامت کاروان از بندرعباس به سمت لار به شرح زیر است: (دسیلوا فیگوئرا، ۱۳۹۳)
۱– کاروانسرای بند علی (سه فرسخ تا بندر گمبرون)
۲– کجی (احتمالاً کاروانسرای گچی، چهار فرسخ تا بند علی)
۳– شهر قبرستان (احتمالاً کهورستان)، کاروانسرای قبرستان
۴– کاروانسرای جبون (احتمالاً جیحون)
۵– کاروانسرای تنگ دالان
۶– کاروانسرای…؟ (بدون نام، نوشته‌شده که مانند کاروانسراهای پیشین است)
۷– کاروانسرای… (؟) (بدون نام)
۸– قریه خرم (کاروانسرای مجاور این قریه)
۹– کاروانسرای نیمه خراب
۱۰– کاروانسرایی به نام خفرگ (در یک‌فرسنگی لار)
– ژان باتیست تاورنیه در سال (۱۶۳۲ تا ۱۶۶۸ م/ ۱۰۴۱ تا ۱۰۷۷ ق) و در دوران سلطنت شاه صفی و شاه‌عباس دوم سفرهای متعددی به ایران کرد و طی سفرهایش به ایران از هندوستان به جزیره هرمز و مسیر بندرعباس – لار عبور کرد. او در سفرش از لار به سمت هرمز از کاروانسراها و روستاهایی که آن‌ها را مشاهده کرده نام‌برده است. او همچنین پل لاتیدان (در غرب هرمزگان) را که طولانی‌ترین پل سنگی دوران صفویه در ایران است با گل معروف رود سن در پاریس به نام «پن نف» مقایسه کرده است. او می‌نویسد راه بندرعباس به لار را ۷ یا ۸ روز طی می‌کرده‌اند و در طول مسیر، کاروانسراهای نسبتاً خوب و نوشیدنی‌های خنک یافت می‌شد. کاروانسراهایی که او یاد کرده به ترتیب توقف از لار به سمت بندرعباس به شرح ذیل است (تاورنیه، ۱۳۸۳:۶۷۶/۶۷۸)
۱– روستای چرکاب، کاروانسرای شام زنگی
۲– خرموت (احتمالاً همان کاروانسرای هرمود است)
۳– کاروانسرای تنگ دالان
۴– کاروانسرای گور بازرگان
۵– روستای کافرستان (احتمالاً همان شهر و کاروانسرای کهورستان است)
۶– گذر از پل لاتیدان (قابل‌مقایسه با پل پن نف پاریس)
۷– کاروانسرای گیچی (همان گچین است)
۸– کاروانسرای بند علی
– ویلیام فلور نیز در پژوهشی با عنوان مسیر بندرعباس – اصفهان در عصر صفوی (۱۷۱۷-۱۶۱۷ م – ۱۰۲۶ ق) بر اساس نوشته‌هایی از فیگوئرا، استودارت، تونت، چاردین، تاورنیه و… شرح و بررسی مسیر بندرعباس به اصفهان پرداخته است. مسیر بندرعباس – لار نیز بخشی از این مطالعه است که البته مسیر را از سمت لار به بندرعباس بررسی کرده است. فلور همچنین به اقامتگاهی زیبا در نزدیکی این مسیر اشاره‌کرده است که سفارت هلند در بندرعباس برای کارمندان خود در این منطقه (چشمه زنگی) به جهت دوری از تابستان گرم ساخته بود. او در مورد کاروانسراهای این مسیر نوشته است: «در این منطقه کاروانسراهایی بود که به آن چهارطاقی گفته می‌شد و کوچک و حجیم و صلیبی‌شکل بوده‌اند.» نام کاروانسراهایی که ویلیام فلور ضمن تحقیقات خود به آن‌ها اشاره‌کرده است، به ترتیب از سمت لار به بندرعباس به شرح زیر است. (۲۰۱۲، Floor)
۱– روستای تلخ آب، کاروانسرای تلخ آب (احتمالاً همان کاروانسرای چرک آب اشاره‌شده توسط تاورنیه)
۲– حرکت به سمت فاریاب (کاروانسرای بست فاریاب)
۳– دو کاروانسرا یکی بسیار خوب ولی دور از جاده دیگری قدیمی
4– کاروانسرای تنقی نون
۵– کاروانسرای وصیلی
۶– کاروانسرای چشمه زنگی
۷– دو کاروانسرا موسوم به چهارطاقی دارای آب‌شور در منطقه چشمه زنگی
۸– کاروانسرای شنیسه شنگی
۹– بهادینی (همان کاروانسرای بادینی یا بادنی کنونی)
۱۰– کاروانسرای چک‌چک
۱۱– کاروانسرای بزرگ و زیبا به نام هرموت (دو کاروانسرا)
۱۲– کاروانسرای آگانالیه
۱۳– کاروانسرای برکه آقا جمال
۱۴– کاروانسرای باسکوماکو (!)
۱۵– کاروانسرای سر تنگ
۱۶– کاروانسرای بدگیا پریا (!)
۱۷– کاروانسرای تنگ دالان
۱۸– کاروانسرای گور بازرگان
۱۹– کاروانسرای سرپوشیده برکه دو بند
۲۰– کاروانسرای جیهان
۲۱– کاروانسرای برکه سلطان
۲۲– کاروانسرای روستای کهورستان
۲۳– کاروانسرای دو بریکه یا باریک بعد از کهورستان
۲۴– کاروانسرای گونی گادشجی محمد (!)
۲۵– روستای پهل و کاروانسرای ویرانه
۲۶– دو کاروانسرا در گیچی (همان گچین امروزی)
۲۷– کاروانسرای خون سرخ، دو کاروانسرای ویران
۲۸– کاروانسرای بند علی
مسیر بندرعباس – لار در دوره قاجار
– سدید السلطنه کبابی بندرعباسی در اواخر دوره قاجار در سفرنامه هاش که به‌صورت یادداشتی به کتاب بندرعباس و خلیج‌فارس پیوست شده، وضعیت راه بندرعباس به لار را توصیف کرده است. به گفته او راه بندر به لار چهل‌وشش فرسنگ بود و در ۶ یا ۸ روز طی می‌شد. مسیری که سدید السلطنه همراه با کاروان از بندرعباس به‌قصد شیراز و اصفهان در آن زمان طی کرده و منزل‌به‌منزل آن را شرح داده است، همان مسیر امروزی اصلی بین‌شهری است و کاروانسراها با اسامی و موقعیت‌های مورداشاره در سفرنامه او در آن موجود است. در مطالعه حاضر نیز مسیر و کاروانسراها بر اساس یادداشت مذکور از سدیدالسلطنه بررسی و دسته‌بندی‌شده‌اند. او از اهالی بومی منطقه بود با مسیر و مکان‌های مربوط به آن آشنایی کامل داشت. مشاهدات او همچنین ازنظر زمانی به شرایط فعلی مسیر بندرعباس – لار نزدیک‌تر است. کاروانسراهایی که در سفرنامه او ذکرشده به شرح زیر است (کبابی بندرعباس، ۱۳۶۲)
۱– کاروانسرای خون سرخ
۲– کاروانسرای گچین بالا
۳– کاروانسرای جنگویی (آرایی)
۴– کاروانسرای کهورستان
۵– کاروانسرای برکه سلطان
۶– کاروانسرای شبوروان (شیب روان)
۷– کاروانسرای برکه نو و کاروانسرای تقیخانی
۸– کاروانسرای جیحون
۹– کاروانسرای تنگ دالان
۱۰– کاروانسرای سر تنگ
۱۱– کاروانسرای آقا جمال
۱۲– کاروانسرای هرموز (هرمود)
۱۳– کاروانسرای بادامی، بادینی، بهادینی (بادنی)
۱۴– کاروانسرای چهار برکه
۱۵– شهر لار
مسیر بندرعباس – لار دوره پهلوی
در سال (۱۹۷۸ م/ ۱۳۵۶ ش) هاینس گاوبه از استادان دانشگاه توبینگن آلمان برای آماده‌سازی بخشی از نقشه‌ها و مدارک مربوط به عصر صفویان برای تهیه اطلس توبینگن خاور نزدیک، به قسمت‌های جنوبی ایران سفر کرد. یکی از اهداف این سفر، بررسی شواهد و بناهای دوره صفویه بود. بخشی از این پژوهش‌ها مربوط به بررسی مسیر تاریخی بندرعباس به لار و شیراز و نیز کاروانسراهای موجود در آن بود. مسیر او از روستایی در نزدیکی بندرعباس با عنوان سید جمال‌الدین شروع شد و تا شهر لار پیش رفت. در نقشه‌ای که او از مسیر تهیه‌کرده موقعیت قرارگیری کاروانسراها نسبت به مسیر بندرعباس – لار مشخص‌شده و همچنین از آن‌ها پلانی ترسیم‌شده است. (۱۹۷۹، Gaube)
بررسی مسیر بندرعباس به لار توسط کیانی و کلایس
کاروانسراهای کرانه پست خلیج‌فارس
به علت شرایط اقلیمی و جغرافیایی کرانه‌های پست خلیج‌فارس، کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه‌ای دارند. این کاروانسراهای معمولاً فاقد حیاط مرکزی هستند و شامل بنایی چهارگوش هستند با اتاق مرکزی صلیبی‌شکل و اتاق‌های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته‌شده است و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند.
در عهد صفوی به‌خصوص پس از ایجاد بندرعباس در سال ۱۰۲۹ ق/ ۱۶۲۰ میلادی در مسیرهای شیراز – لار و بندرعباس – لار و اصفهان – بندرعباس جاده‌ای احداث‌شده است. خوشبختانه باوجود گذشت زمان، بسیاری از این کاروانسراها به‌خصوص کاروانسراهای بندرعباس – لار سالم مانده‌اند و امکان بررسی و تحقیق را آسان کرده‌اند. ازآنجاکه این کاروانسراها در دوره آرامش سیاسی عهد صفوی ساخته‌شده‌اند، هیچ‌کدام جنبه دفاعی نداشته و دروازه‌های ورودی کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشوده شده تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برسانند. تنوع این نوع کاروانسراها ازنظر معماری نیز حائز اهمیت فراوان است. از نمونه‌های جالب این گروه از کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای قلعه پهلو (نام دیگر کاروانسرای پُراو) نام برد که در غرب جاده بندرعباس قرارگرفته و ویرانه‌هایش هنوز به چشم می‌خورد. این کاروانسرا یک حیاط کوچک هم داشته است. لازم به یادآوری است که پس از دوره صفویه تغییراتی در معماری این نوع کاروانسراها به وجود آمده است. مثلاً در چهارگوشه بنا برج‌های دفاعی ساخته‌شده و یا راه دالان‌ها به خارج مسدود شده است. (کیانی و کلایس، ۱۳۶۳:۱۳)
مسیر جدید بندرعباس – لار
امروزه راه جدید بندرعباس به لار تقریباً در همان مسیر قدیمی و تاریخی بندرعباس – لار با اندکی تغییر قرار دارد و کاروانسراهایی که پاره‌ای از سیاحان از آن یادکرده‌اند و امروزه نیز وجود دارند در دو طرف جاده جدید قابل‌مشاهده‌اند.
نتیجه‌گیری
بررسی محور تاریخی بندرعباس به لار و بناهای وابسته به آن (کاروانسراها، آب‌انبارها، و…) در طول مسیر از دوره‌های صفوی و قاجار تا زمان حاضر و همچنین بررسی سفرنامه‌های مختلف در این زمینه، نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه این محور از جنبه‌های مختلف در طول تاریخ و به‌خصوص زمان صفویه است. در زمان بیرون راندن پرتغالی‌ها از بخشه‌ای جنوبی و به‌خصوص جزیره هرمز، نیروهای شاه‌عباس صفوی به رهبری امام قلی خان از محور مذکور عبور کرد. جهانگردان بسیاری نیز در خصوص این مسیر و ویژگی‌های آن و همچنین کاروانسراها و اقامتگاه‌های موجود در آن در سفرنامه‌های خود توصیفات و توضیحات مفصلی ارائه داده‌اند.
فهرست کاروانسراهای موجود در این محور، بر اساس وضعیت کنونی، با ذکر همان نام‌های قدیم به ترتیب موقعیت قرارگیری از بندرعباس تا لار، بر اساس سفرنامه سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی، ذکرشده است. تمامی کاروانسراها و آب‌انبارهای وابسته به آن‌ها با روش‌های میدانی و کتابخانه‌ای مورد شناسایی دقیق (ازنظر موقعیت قرارگیری نسبت به محور و سایر کاروانسراها، وضعیت ثبت در فهرست آثار ملی، تطبیق با موارد ذکرشده در مطالعات انجام‌شده در سال‌های گذشته و مقایسه تطبیقی با سایر کاروانسراهای استان) قرارگرفته‌اند. همچنین علاوه بر تهیه فهرست، تصاویر و نقشه‌های آن‌ها نیز تهیه و ارائه‌شده است. دسته‌بندی جداول ۱ و ۲ اشاره دارد به کاروانسراهایی که در سفرنامه سدیدالسلطنه کبابی در اواخر دور قاجار ذکرشده و مورداستفاده قرارگرفته‌اند. گزینش این فهرست (مسیر و مکان‌های مورداشاره در سفرنامه سدیدالسلطنه) از میان سایر سفرنامه‌هایی که به جزئیات آن (شرح و توصیف مسیر حرکت) در متن اشاره‌شده است، به دلیل بومی بودن نویسنده آن است. او عناوین را با اطمینان و صحت بیشتری ذکر کرده است و همچنین ازنظر زمانی به وضع موجود محور تاریخی و کاروانسراهای آن نزدیک‌تر است. در مسیر مذکور ۱۷ کاروانسرا موجود است و در فهرست سدیدالسلطنه از ۱۶ کاروانسرا نام‌برده شده است. دسته‌بندی‌ها نیز بر این اساس و هر آنچه او نام‌برده انجام‌شده است. با توجه به دسته‌بندی‌های مذکور می‌توان گفت در محور تاریخی بندرعباس به لار دو گونه کاروانسرا ساخته‌شده است، که یک نوع آن به‌صورت حیاط مرکزی به همراه اتاق‌هایی گرداگرد آن است و نوع دوم کاروانسراهایی سرپوشیده با ابعاد کوچک‌تر با پان صلیبی‌شکل، که بدون اسطبل، بارانداز و حصار است و امکانات چندانی نداشته‌اند. مصالح به‌کاررفته در هم این بناها مشابه و شامل سنگ‌های تراش، قلوه، ماتِ ساروج، گچ دست‌کوب، و آهک است. کاروانسراهای موردنظر در وضع کنونی شرایط مشابهی ازنظر قرارگیری در محور جدید (مسیر کنونی بر روی همان مسیر تاریخی باکمی تغییر عبور کرده است) بندرعباس به لار و وضعیت کالبدی و کاربری و میزان آسیب‌های وارده دارند. کاروانسراهایی که در خارج از محدوده شهری و روستایی قرار دارند کاملاً متروکه و ویران‌شده‌اند و تنها کاروانسرای جیحون توسط یکی از اهالی منطقه به‌عنوان رستوران میان راهی مورداستفاده قرارگرفته است. از میان ۱۷ کاروانسرای موجود در محور تاریخی بررسی‌شده که جزئیات آن در دسته‌بندی‌ها آمده، فقط ۷ کاروانسرا در فهرست آثار ملی کشور ثبت‌شده است.
منابع:
– اقتداری، احمد. (۱۳۷۱) لارستان کهن و فرهنگ لارستانی. ناشر: جهان معاصر
– افشار سیستانی، ایرج (۱۳۷۸) شناخت استان هرمزگان. تهران: انتشارات هیرمند
– پیرنیا، محمد کریم و کرامت الله افسر (۱۳۷۰) راه و رباط. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و انتشارات آرمین
– تاورنیه، ژان باتیست (۱۳۸۲) سفرنامه. ترجمه حمید شیرانی. تهران: نشر نیلوفر
– دسیلوا فیگوئرا، دن گارسیا (۱۳۹۳) سفرنامه. ترجمه سمیعی، غلامرضا. ناشر چاپی: نشر نو؛ ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان
– سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۸۳) فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های استان هرمزگان شهرستان بندرعباس. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
– کبابی، محمدعلی سدیدالسلطنه (۱۳۶۲) سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق من سیرالطریق) تصحیح: احمد اقتداری. تهران: انتشارات بنفشه
– کبابی، محمدعلی سدیدالسلطنه (۱۳۸۵) سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان در صدسال پیش. تصحیح احمد اقتداری. تهران: امیرکبیر
– کیانی، محمد یوسف و ولفرام کایس (۱۳۷۳) کاروانسراهای ایران. تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی
– کیانی، محمد یوسف (۱۳۸۵) معماری ایران دوره اسلامی. تهران انتشارات سمت
– کایس، ولفرام. (۱۳۶۹) «راههای کاروانرو در ایران». ترجمه علیرضا مهینی. در اثر ش ۷ و ۸ و ۹
– مرادی شهدادی، جعفر (۱۳۸۷) تاریخچه راه و راه‌سازی در هرمزگان (از دوران ایران باستان تاکنون). بندرعباس: وزارت راه و ترابری، اداره‌کل راه و ترابری استان هرمزگان
– وثوقی، محمدباقر. (۱۳۹۶) تاریخ خلیج‌فارس و ممالک هم‌جوار. تهران: سمت
– وثوقی، محمدباقر و دیگران (۱۳۸۵) تاریخ مفصل لارستان. ج ۲. تهران: همسایه
- Floor, W. (2012). The Bandar Abbas-Isfahan Route in the Late Safavid Era (۱۶۱۷ – ۱۷۱۷). British Institute of Persian studies.
- Gaube، H. (1979). A section of the safavian Bandar-e Abbas-shiraz strasse: The route from seyyed.
- Gemal ad-din to Lar, British Institute of Persian studies.
* گزارش:
زبیده گردکانی/ کارشناس ارشد حفاظت و احیای بناهای تاریخی
علیرضا انیسی/ دانشیار پژوهشگاه میراث‌فرهنگی
انتهای پیام/
