ورود مسافران به استان اردبیل اکثرا از جنوب و مرکز این استان اتفاق می‌افتد، جاده سرچم در جنوب استان محل ورود اکثر گردشگران است که می‌تواند نقطه آغاز یک مسیر گردشگری باشد و تا شمال استان در سواحل رود ارس و مرز کشور آذربایجان ادامه پیدا کند.
دشت مغان در استان اردبیل با وسعتی حدود ۳۵۰ هزار هکتار یکی از قطب‌های کشاورزی و دامپروری کشور محسوب می‌شود که پیشینه تاریخی پرآوازه‌ای دارد. اولتان قالاسی یا قلعه اولتان، محوطه‌ای تاریخی در این دشت و در شهر جدیدالتاسیسی به همین نام، یعنی اولتان است. این محوطه در فاصله ۱۲ کیلومتری شهر پارس‌آباد و در تراس جنوبی رودخانه مرزی ارس قرار دارد. محوطه تاریخی اولتان قالاسی در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ۲۶۵۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و در تاریخ ۲ مهرماه ۱۳۹۸ عرصه و حرایم آن به تصویب شورای حرایم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی رسیده است. این محوطه تاریخی در شمال استان قرار دارد، جایی که می‌تواند یک نقطه پایانی باشکوه برای مسیر گردشگری جنوب به شمال استان باشد.
قلعه اولتان و مختصات آن
قلعه اولتان محوطه‌ای ۱۱۵ هکتاری با احتساب حریم آن دارد و با توجه به سفال‌های سطحی و همچنین کاوش‌های صورت گرفته قدمت این محوطه متعلق به دوره اشکانی، دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی، سلجوقی، ایلخانی و دوره افشاریه است. بر اساس کاوش‌های صورت گرفته در محوطه اولتان قالاسی، بخش‌های عمده این محوطه را ارگ یا شهر درونی، محدوده شهر بیرونی، خندق و کانال‌های آبرسانی تشکیل می‌دهند که از دوره اشکانی شروع و تا قرون متاخر اسلامی مسکونی بوده است.
اولتان قالاسی همانند اکثر شهرهای اسلامی متشکل از سه بخش ارگ مرکزی، گورستان، ربض و شارستان است. بخش ارگ مرکزی این شهر تاریخی دارای حصار خشتی با پشتبندهای متعدد و خندقی به عرض ۳۰ متر است. از این شهر تاریخی بخش ارگ و قسمت‌هایی از محدوده کارگاهی یا شهر صنعتگران باقی مانده و اکثر بخش‌های ربض و شارستان در زیر شهر کنونی اولتان و زمین‌های کشاورزی قرار گرفته و بشدت آسیب دیده است. ارگ اولتان بیش از ۳۲ هکتار وسعت داشته و در اصل به شکل مستطیل بوده اما در وضعیت کنونی به دلیل تخریب بخش‌های شمالی شبیه ذوزنقه است. پیش‌روی‌های رود ارس باعث تخریب بخش شمالی ارگ شده، تامین آب لازم برای خندق از دو رشته کانال در جبهه غربی ارگ صورت می‌گرفته است.
اولتان قالاسی بزرگترین سایت تاریخی شمال استان اردبیل است و در دوره تاریخی تا ایلخانی مهمترین استقرار شناخته شده در جاده تاریخی «قفقاز یولی» به شمار می‌رود. واقع شدن این محوطه و شهر تاریخی در مسیر ارتباطی قفقاز به مرکز فلات ایران از مهمترین عوامل شکل‌گیری قلعه اولتان است. بر اساس مطالعات صورت گرفته و با توجه به متون جغرافیایی قرون اولیه اسلامی، محوطه اولتان قالاسی با شهر ورثان باستانی مطابقت داده می‌شود. همچنین با توجه به شواهد و داده‌های باستان‌شناسی و توضیحات متون تاریخی، از اولتان قالاسی به عنوان محل تاج‌گذاری نادر شاه افشار در دشت مغان نام برده می‌شود.
کاوش‌های باستان‌شناسی و شناسایی اولتان قالاسی
محوطه اولتان قالاسی برای اولین بار به هنگام احداث کشت و صنعت مغان در بررسی باستان‌شناسی اداره کل باستانی به سرپرستی ایرج حریرچیان و محمود کردوانی در سال ۱۳۵۱ شناسایی شد. هیات مذکور اقدام به گمانه زنی در بخش‌هایی از شهر تاریخی نموده و آثاری از دوره اشکانی تا ایلخانی را کشف کردند. سپس پرونده ثبت ملی محوطه در سال ۱۳۷۸ تهیه شد، کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه بعد از انقلاب اسلامی در سه فصل در سال‌های ۱۳۸۲، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ انجام گرفت.
از ویژگی‌های خاص این محوطه تاریخی می‌توان به قرارگیری آن در مسیر تاریخی «قفقار یولی»، اهمیت آن از نظر وسعت و قرارگیری در رتبه دوم سایت‌های شناسایی شده استان از این نظر، مکان گزینی این محوطه به عنوان شهر ورثان باستانی که در متون تاریخی به آن بارها اشاره شده است، اهمیت آن به عنوان محل تاج‌گذاری نادرشاه افشار و اهمیت از نظر شاخص شهرسازی دوره اسلامی و معماری قرون اولیه اسلام حوزه شمال‌غرب کشور اشاره کرد.
تاسیس پایگاه ملی و اهمیت آن
طبق اعلام معاونت میراث‌فرهنگی استان اردبیل، اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان به دنبال تاسیس پایگاه ملی در محوطه تاریخی قلعه اولتان است و پرونده این درخواست را به وزارت میراث‌فرهنگی ارایه کرده است. فردین عینی معاون میراث‌فرهنگی اردبیل در مورد ضرورت تاسیس پایگاه ملی در این محوطه معتقد است: «از یک طرف ایجاد پایگاه محوطه اولتان قالاسی باب جدیدی در مطالعات باستان‌شناسی استان اردبیل و جنوب قفقاز باز می‌کند و از طرف دیگر با توسعه گردشگری رویکردهای جدیدی از مناسبات اجتماعی و اقتصادی در منطقه ایجاد می‌شود؛ با عنایت به اهمیت استراتژیک و سیاسی منطقه در طول تاریخ اسلامی و با تکیه بر آثار باستان‌شناختی، شفاف‌سازی اتفاق می‌افتد و اهمیت راه‌های تجاری منطقه و یافته‌های باستان‌شناختی مرتبط با آن شناسایی خواهد شد. نکته مهم‌تر اینکه حفاظت و احیای محوطه موجبات توسعه پایدار گردشگری در منطقه را فراهم خواهد کرد. چنانچه احیا جاده تاریخی (قفقاز یولی) با اثر شاخص اولتان قالاسی قابلیت توسعه روابط فرهنگی حوزه قفقاز و آناتولی را با شمال غرب کشور میسر می‌سازد. به این ترتیب محوطه تاریخی قلعه اولتان با تبدیل شدن به پایگاه ملی می‌تواند از جنوب روسیه، اوکراین، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و داغستان جذب گردشگر داشته باشد.
تکمیل مسیر گردشگری جنوب به شمال
همچنین با تبدیل این محوطه به پایگاه ملی، مسیر گردشگری جنوب به شمال استان تکمیل می‌شود. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی، جاذبه‌های میراثی یکی از اصلی‌ترین عوامل جذب گردشگر در دنیا است. با ایجاد پایگاه ملی در شمال استان، جاذبه‌های میراثی در سراسر استان اردبیل سر و شکلی ایده‌آل به خود می‌گیرند، اصلاندوز در محور شمالی استان شهر ملی ورنی است و موزه ورنی در این شهر فعال خواهد بود، شهرستان گرمی دو موزه باستان‌شناسی و عشایر را دارد، پایگاه ملی شهریئری در شهرستان مشگین‌شهر یکی از جاذبه‌های مهم میراثی استان است، ساختمان موزه باستان‌شناسی مشگین‌شهر مراحل آخر احداث را می‌گذراند و تا چند ماه دیگر افتتاح خواهد شد، شهر اردبیل چندین موزه، بناهای مهم تاریخی و پایگاه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی را دارد، پایگاه ملی غارهای دست‌کند کنزق در شهرستان سرعین دومین پایگاه ملی استان است، شهرستان‌های کوثر و خلخال صاحب موزه هستند، عنبران شهر ملی گلیم است و حتی در شهرستان‌های دیگر مثل نیر و نمین نیز موزه و جاذبه‌های میراثی متعددی وجود دارد. همه این موارد در کنار تاسیس پایگاه ملی قلعه اولتان می‌تواند یک مسیر گردشگری جنوب به شمال را در حوزه میراث‌فرهنگی استان تعریف کند که نقطه پایانی و باشکوه آن «اولتان قالاسی» خواهد بود.
* گزارش از توحید سیف
انتهای پیام/
