هنرهای دست‌ساز یا صنایع‌دستی، هنرهایی است که طی سال‌های متمادی نسل به نسل و سینه‌به‌سینه حفظ شده است تا به مردمان روزگار امروز به یادگار برسد.
زمان دقیقی را نمی‌توان برای ساخت نخستین هنرهای دستی مشخص کرد، اما قطع به یقین بنا به نیازهای زندگی بشر ساخت صنایع‌دستی پرکاربرد نیز از همان زمان پیدایش بشر آغاز شده است؛ در طول زمان تکامل یافته و اشیای ساده جای خود را به اشکال جدیدتر و زیباتر داده است.
صنایع‌دستی امروزه نه‌تنها برای برطرف‌کردن نیازها و خریدوفروش نیست، بلکه نماد تاریخ، فرهنگ، تمدن و نوع سبک زندگی اقوام مختلف کشور است. عدم تشابه تولیدات با یکدیگر، نیاز به سرمایه‌گذاری کم و ارزش افزوده بالا در مقایسه با سایر رشته‌های صنعتی، قابلیت توسعه رشته‌های مختلف صنایع‌دستی در مناطق مختلف شهری، روستایی و عشایری از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تولیدات صنایع‌دستی است.
باستان‌شناسان در لرستان ساخت نخستین صنایع‌دستی را به ابتدایی‌ترین دست‌ساخته‌های سنگی پیداشده از غارهای مسکونی پیش از تاریخ کنجی، یافته و پاسنگر خرم‌آباد که در حدود 40 تا 35 هزار سال پیش توسط ساکنان این مناطق تولید شده است نسبت می‌دهند. این دست‌ساخته‌ها در گذر زمان دارای تنوع بسیار شد و بسته به نوع شهری، روستایی و عشایری طرفداران خاص خود را یافت.
کم‌هزینه بودن اشتغال در بخش صنایع‌دستی
صنایع‌دستی لرستان به‌جهت تنوع در رنگ، جنس و نوع علاقه‌مندان بسیاری در سراسر این استان و حتی کشور دارد و کمتر علاقه‌مند به صنایع‌دستی را می‌توان یافت که دست‌ساخته‌های هنرمندان و صنعتگران لرستان زینت‌بخش گوشه‌ای از محل کار یا منزل مسکونی‌اش نباشد.
اغلب این دست‌ساخته‌ها با سرپنجه هنرمندانه بانوانی ساخته شده است که سعی داشته‌اند در تأمین نیازهای اقتصادی و معیشتی خانواده سهیم باشند، اما تعداد مردانی که در این رشته‌های مختلف به فعالیت و تولید مشغولند هم کم نیستند و این نشان از کم‌هزینه بودن اشتغال در این صنعت نسبت به سایر صنایع دارد.
چنانچه حمایت‌های لازم از رشته‌های فعال و دارای بازار فروش موجود در صنایع‌دستی انجام شود و هنرمندان لرستانی به رفع این مشکلات دلگرم شوند می‌توان به اشتغال و تولیدی پایدار در این رشته‌ها امیدوار بود.
حجت‌الله یارمحمدی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان بروجرد با اشاره به فعالیت حدود 7500 نفر در رشته‌های مختلف صنایع‌دستی در استان، اظهار داشت: «بیش از 52 رشته مختلف صنایع‌دستی و حرفه سنتی در لرستان در سه بخش شهری، روستایی و عشایری شناسایی‌شده که حدود 35 رشته از آن‌ها در حال حاضر فعال است.»
گام اساسی لرستان در کسب رتبه سوم جایگاه صنایع‌دستی در کشور
او با اشاره به علت غیرفعال بودن بسیاری از رشته‌های صنایع‌دستی لرستان افزود: «تولیدات برخی از این رشته‌ها در گذشته متقاضی داشته‌اند و اکنون با صنعتی‌شدن، بعضی از تولیدات دستی متوقف شده‌است و گروه دیگری از تولیدات نیز متقاضی خرید ندارند، لذا هنرمندان برای ادامه کار به مشاغل دیگری روی آورده‌اند.»
رئیس اداره بروجرد با اشاره به تعدد رشته‌های دست‌بافت این استان عنوان کرد: «درصد بالایی از تولیدات لرستان به رشته‌های مختلف دست‌بافت همچون گلیم، حرمی و جاجیم و رشته‌های دیگری چون رسته صنایع چوبی همچون منبت، معرق، مشبک، رسته صنایع‌دستی فلزی از جمله ورشوسازی، قلم‌زنی، مسگری، آهنگری و رسته‌های ترکیبی چون زیورالات ستنی، تراش سنگ‌های قیمتی و چند رشته دیگر اختصاص دارد.»
او با اشاره به جایگاه صنایع‌دستی لرستان در کشور بیان کرد: «این استان بر اساس آخرین ارزیابی‌های انجام‌شده جایگاه سوم صنایع‌دستی کشور را به خود اختصاص داده که نسبت به سال‌های قبل از آن جهش بسیار خوبی را تجربه کرده‌است.»
یارمحمدی با بیان اینکه تولیدات هر رشته صنایع‌دستی ماهیت متفاوتی دارد، گفت: «هر کدام از تولیدات بر اساس ماهیت کار، میزان تولید و فروش مختلف است و نمی‌توان عدد دقیقی در مورد میزان تولید و یا فروش کل محصولات صنایع‌دستی لرستان ارائه داد.»
صادرات چمدانی صنایع‌دستی لرستان
یارمحمدی با اشاره به اینکه بیشترین میزان فروش و صادرات تولیدات صنایع‌دستی این استان از طریق ارتباط شخصی تولیدکنندگان با خریداران به‌صورت مستقیم فراهم می‌شود، تصریح کرد: «برخی از تولیدکنندگان توانسته‌اند با برقراری ارتباط مناسب با خریداران خارج از کشور و انجام صادرات به‌صورت چمدانی، تولیدات خود را به کشورهای اروپایی و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر کنند.»
یارمحمدی اظهار داشت: «صدور محصول توسط شخص هنرمند و با کارگاه‌های کوچک چندان راحت نیست و به‌تبع آن در مورد میزان درآمد حاصل از فروش محصولات صادرشده به قطعیت نمی‌توان اظهارنظر کرد.»
او با اشاره به کمبود بازارچه محلی عرضه صنایع‌دستی در لرستان به‌عنوان مهم‌ترین مشکل تولیدکنندگان صنایع‌دستی این استان افزود: «یک بازارچه در خرم‌آباد و یک نمایشگاه محدود دائمی در بروجرد در حال حاضر با پیگیری‌های انجام‌شده برای فروش تولیدات صنایع‌دستی ایجاد شده‌است، اما جوابگوی نیاز تولیدکنندگان کل لرستان نیست و نیاز است که بازارچه متمرکز و مناسبی در این خصوص ایجاد شود.»
یارمحمدی با اشاره به ارائه آموزش به متقاضیان یادگیری هنرهای دستی، عنوان کرد: «اعتبار مورد نیاز برای برگزاری دوره‌های آموزشی از محل اعتبارات وزارت میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی فراهم می‌شود، بنابراین آموزش‌ها محدود و اغلب مقطعی برگزار می‌شود.»
پایین‌بودن رقم پرداختی تسهیلات به تولیدکنندگان
او با اشاره به نحوه پرداخت تسهیلات به تولیدکنندگان به‌عنوان یکی دیگر از مشکلات تولیدکنندگان صنایع‌دستی بیان کرد: «تولیدکنندگانی که به‌صورت کارگاهی فعالیت دارند باید در مقابل دریافت تسهیلات، تعهد ایجاد اشتغال داشته باشند و کارگران خود را بیمه کنند، اما میزان تعهد را متناسب با تسهیلات اعطایی نمی‌دانند.»
یارمحمدی با اشاره به رقم تسهیلات، گفت: «تسهیلات پرداختی کفاف تأمین هزینه‌های تولیدکنندگان را نمی‌دهد و تغییر سریع برخی قیمت‌ها به یکباره پیش‌بینی‌های تولیدکنندگان را به‌هم می‌زند و هدف‌گذاری انجام‌شده برای تولید محصول را دستخوش شرایط و غیر قابل دسترسی می‌کند.»
او با اشاره به برنامه‌های سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای حمایت از هنرمندان صنایع‌دستی تصریح کرد: «حمایت‌های دولتی در چند زمینه انجام می‌شود، در تسهیلات پرداختی و بیمه هنرمندان که سهمیه مشخص و محدودی دارد و متقاضیان بیمه اغلب بیش از سهمیه در نظر گرفته شده است.»
یارمحمدی با اشاره به برگزاری دوره‌های آموزشی، اظهار داشت: «برگزاری دوره‌های آموزشی شاغلان صنایع‌دستی، اعزام هنرمندان به نمایشگاه‌های مختلف کشور و تا حدودی خارج کشور، معافیت کارگاه‌های صنایع‌دستی از برخی پرداخت‌های متعارف از جمله حمایت‌های وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری از هنرمندان این عرصه است.»
سود اصلی صنایع‌دستی لرستان در جیب دلالان
او افزود: «اگر همه مشکلات پیش پای تولیدکنندگان صنایع‌دستی با توجه به فراوانی نیروی کار و منابع در دسترس موجود در لرستان رفع و حمایت کامل از آن‌ها انجام شود، می‌توان به اشتغال و افزایش تولیدی بیش از دو برابر در این حوزه امیدوار بود به‌شرط اینکه تولیدکنندگان در تأمین مواد و به‌کارگیری کارگر در واحدهای کارگاهی خود با مشکل مواجه نباشند و بازاریابی مناسبی برای صادرات محصولات آن‌ها انجام شود.»
افشین باباحسینی کارشناس حوزه معاونت صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین نکته‌ها در مسئله بازاریابی محصولات صنایع‌دستی نیازسنجی و پیداکردن بازارهای هدف است، اظهار داشت: «کسانی که در این استان در کار صادرات هستند بنا به پرزحمت بودن کار در حوزه صنایع‌دستی و بعضاً نداشتن تخصص در این حیطه نتوانسته‌اند در زمینه صادرات مؤثر و قوی عمل کنند و تولیدکنندگان در لرستان بیشتر به صادرات چمدانی روی آورده‌اند.»
او با بیان اینکه صادرات چمدانی در گمرک ثبت نشده و سود آن نیز منتفع تولیدکنندگان نمی‌شود، افزود: «هنرمندانی در شهرهای مختلف وجود دارند که با واسطه کار می‌کنند و محصولات تولیدشده خود را از طریق واسطه‌ها و دلالان با قیمت بسیار پایین به‌نام هنرمندان و استان‌های دیگر به فروش می‌رسانند که در این کار سود اصلی به‌جای اینکه نصیب تولیدکنندگان شود نصیب دلالان و واسطه‌ها می‌شود و تولیدات با برند استان‌های دیگر به بازارهای فروش عرضه می‌شود.»
این کارشناس ارشد صنایع‌دستی لرستان با اشاره به نداشتن ارزیاب صنایع‌دستی در این استان، عنوان کرد: «بیشتر ارزیاب‌هایی که داریم در حوزه فرش فعال هستند و در سایر بخش‌های صنایع‌دستی با بیش از 259 رشته ثبت‌شده در کشور ارزیاب نداریم که نیاز است در این راستا ارزیاب تخصصی صنایع‌دستی داشته باشیم.»
صنایع‌دستی لرستان چشم‌انتظار برگزاری جام جهانی قطر
او با اشاره به موضوع خوشه‌سازی تولیدات بیان کرد: «خوشبختانه در این زمینه جزو اولین استان‌های کشور بودیم و خوشه بافت لرستان را در زمینه گلیم، جاجیم و ماشته راه‌اندازی کردیم.»
باباحسینی با بیان اینکه هر خوشه یک عمر مفیدی دارد، گفت: «هر خوشه عمر عملیاتی آن پنج سال است که در لرستان این پنج سال به اتمام رسید و بعد از آن کنسیرسیوم صادراتی خوشه با همکاری خوشه فرش این استان تشکیل شد.»
کارشناس ارشد معاونت صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان تصریح کرد: «قدم‌های خوبی در کنسیرسیوم صادراتی خوشه برداشته شده است و انتظار داریم اولین موردمان در زمینه برگزاری جام جهانی قطر باشد.»
باباحسینی اظهار داشت: «رایزنی‌هایی هم با سازمان صنعت، معدن و تجارت و معاون اقتصادی استانداری لرستان انجام شده است که در هنگام برگزاری جام جهانی قطر با حجم تقریباً 1.5میلیون بازدید کننده فرصت برگزاری غرفه یا نمایشگاهی را داشته باشیم، زیرا هم متقاضی و هم محصول به میزان نیاز برای عرضه را داریم.»
او با اشاره به مدل‌های بازاریابی فروش، افزود: «با شیوع کرونا نوع جدیدی از بازاریابی تحت عنوان بازاریابی مجازی رواج پیدا کرد و رونق خوبی هم پیدا کرد و نشان داد که صرف فروش سنتی و تعامل رخ‌به‌رخ جوابگو نیست.»
این کارشناس ارشد صنایع‌دستی لرستان عنوان کرد: «استفاده از اپلیکیشن های جدید و استفاده از فضای مجازی می‌تواند در زمینه بازاریابی بسیار مؤثر باشد و خوشبختانه این شیوه جدید روند رو به رشدی هم به خود گرفته است.»
او بیان کرد: «اداره‌کل میراث فرهنگی لرستان می‌تواند از تسهیلاتی که وزارت میراث‌فرهنگی در قانون بودجه عمومی کشور در اختیارمان قرار داده است به افرادی که ایده‌های خلاقی داشته و همچنین به صاحبان استارت آپ‌ها و کسانی که در فضای مجازی فعال هستند تسهیلاتی بدهد که در زمینه‌های بازاریابی فعال باشند.»
پیاده‌روی اربعین فرصتی مناسب برای عرضه محصولات صنایع‌دستی لرستان
باباحسینی گفت: «صادراتی که در بخش صنایع‌دستی لرستان داریم بیشتر به‌صورت چمدانی و ثبت‌نشده است، اما براساس برآوردها در سال‌های 97 و 98 تقریباً حدود 9 میلیون دلار صادرات چمدانی داشتیم که با وجود فراگیری کرونا و کاهش سفرهای خارجی در سال‌های 99 و 1400 این رقم پایین‌تر آمد و امیدواریم که در سال 1401 این رقم رشد بیشتری پیدا کند و در زمینه صادرات صنایع‌دستی این استان شاهد افزایش ارزش افزوده باشیم.»
او با اشاره به برگزاری نمایشگاه‌های دائم در بازارهای هدف، تصریح کرد: «برگزاری جشنواره اقوام با شرکت 31 استان کشور را بعد از برگزاری بازارچه‌های نوروزی در ایام نوروز امسال در اردیبهشت‌ماه نیز داشتیم که در این جشنواره محصولات صنایع‌دستی تولیدکنندگان استانی عرضه شد.»
باباحسینی اظهار کرد: «ما در نمایشگاه‌های مختلفی صنایع‌دستی که در سطح کشور برگزار می‌شود نیز همواره حضوری فعال داریم و امیدواریم که در نمایشگاه‌های سراسری بین‌المللی صنایع‌دستی و گردشگری که در ایام بهمن و اسفند امسال بناست برگزار شود حضور مثمرثمری داشته باشیم.»
او با اشاره به رایزنان فرهنگی سفارتخانه‌ها، افزود: «رایزنان فرهنگی معمولاً فعالیت‌های‌شان به‌صورت عام و در سطح کشور است، اما چنانچه رایزنان و سفیران بومی لرستان باشند می‌توانند به‌صورت ویژه‌تر زمینه عرضه محصولات این استان را در کشورهای خارجی فراهم کنند.»
این کارشناس ارشد صنایع‌دستی لرستان عنوان کرد: «کشورهای همسایه همچون افغانستان و عراق متقاضی خرید محصولات صنایع‌دستی این استان هستند و کشور عراق به‌ویژه در ایام مسافرت‌های اربعین بازار خوبی برای محصولات ماست.»
او با بیان اینکه گام‌های عملی خوبی در کشورهای حوزه آسیای مرکزی به‌ویژه کشورهای آذربایجان و ارمنستان نیز برداشته شده و با رایزن فرهنگی کشور قطر هم صحبت‌هایی شده است، بیان کرد: «امیدواریم که اتفاقات خوبی در ایام برگزاری جام جهانی قطر برای فروش صنایع‌دستی لرستان رقم بخوردو بتوانیم نمایشگاه یا غرفه‌ای برای فروش داشته باشیم.»
لرستان اولین ایجادکننده خانه‌های خلاق صنایع‌دستی در کشور
باباحسینی با اشاره به خانه‌های فرهنگ در بازارهای خارجی هدف، گفت: «تعریفی که در حوزه صنایع‌دستی درخصوص خانه‌های فرهنگ وجود دارد بیشتر تحت عنوان خانه خلاق صنایع‌دستی است که خوشبختانه در این زمینه جزو اولین استان‌های کشور هستیم که پرونده سه خانه خلاق صنایع‌دستی، خانه چوب و خانه نساجی و خانه ورشو را در وزارتخانه تصویب کرده‌ایم.»
کارشناس حوزه معاونت صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان تصریح کرد: «بنا به مصوبه موجود قرار است که فضاها و خانه‌های تاریخی که در اختیار میراث‌فرهنگی بوده در اختیار صنایع‌دستی قرار گیرد که تبدیل به خانه خلاق صنایع‌دستی شود.»
باباحسینی اظهار داشت: «یک خانه در الیگودرز و سه خانه در شهر بروجرد در حال حاضر در دستور کار اداره‌کل میراث‌فرهنگی لرستان قرار گرفته است که با تأمین اعتبار و مرمت‌هایی که نیاز دارد به خانه خلاق صنایع‌دستی تبدیل می‌شود تا نقش مهمی در رشد و توسعه و فروش صنایع‌دستی داشته باشد.»
او با اشاره به مشکلات پیش روی صنایع‌دستی، افزود: «یکی از مهم‌ترین مشکلات تولیدکنندگان تأمین مواد اولیه، بازاریابی و فروش تولیدات است که با وجود شیوع کرونا و کم‌شدن حضور مسافران در ایام نوروز در لرستان شاهد کاهش چشمگیر خرید صنایع‌دستی بودیم.»
این کارشناس ارشد صنایع‌دستی لرستان عنوان کرد: «چنانچه در نمایشگاه‌هایی که در موقعیت‌های فرهنگی مختلف این استان برگزار می‌شود همچون جشن‌های انار و گردو غرفه‌هایی هم برای فروش صنایع‌دستی ایجاد شود و یا در اماکن پرتردد طبیعی و تاریخی بازارچه صنایع‌دستی نیز دایر شود می‌تواند کمک خوبی به تولیدکنندگان باشد که در این راستا سازمان میراث‌فرهنگی نیز مجوزهای لازم را به مراکز فروش موقت داده است و حمایت‌های لازم را خواهد داشت.»
صادرات 9 میلیون دلاری چمدانی صنایع‌دستی لرستان
عطا حسن‌پور مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه 7500 هنرمند با مجوز اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این استان فعالیت می‌کنند، اظهار داشت: «پنج رشته بومی و غیربومی رایج رشته صنایع‌دستی در 3500 کارگاه کوچک، بزرگ، انفرادی و مشاغل خانگی لرستان تولید می‌شود.»
او با بیان اینکه یک بازارچه دائمی در خرم‌آباد و سه بازارچه موقت و خودگردان با همکاری بخش خصوصی در شهرهای بروجرد، دورود و الیگودرز تولیدات صنایع‌دستی لرستان را عرضه می‌کنند، افزود: «صنایع‌دستی عشایر این استان را سیاه‌چادر، قالی و گلیم، ماشته، هور، هور اسبو و صنایع‌دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم‌بافی تشکیل می‌دهد.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان با اشاره به اینکه بیش از 12هزار نفر به‌صورت مشاغل خانگی نیز در حوزه تولیدات صنایع‌دستی فعال هستند، عنوان کرد: «گیوه‌بافی و گیوه‌دوزی، حرمی‌بافی، ماشته‌بافی، خراطی، منبت، معرق و چوب، سوزن‌دوزی، آجیده‌دوزی، قلم‌زنی، علم‌سازی، قفل‌سازی سنتی، نمدمالی، زرگری و ساخت زیورآلات سنتی، دوخت البسه محلی، ساخت سازهای سنتی، طراحی سنتی، تذهیب و تشعیر، رنگرزی سنتی، نقاشی روی شیشه و ورشوسازی برخی از صنایع‌دستی شهری این استان محسوب می‌شود.»
او با بیان اینکه حدود 9هزار دلار به‌صورت فروش چمدانی صادرات محصولات صنایع‌دستی لرستان در سال‌های 97 و 98 به کشورهای مختلف داشته‌ایم، بیان کرد: «از تاریخ 27 اسفندماه 1400 تا چهاردهم فروردین‌ماه 1401 در مجموع با فروش 30میلیارد ریال محصولات صنایع‌دستی در سطح شهرهای این استان مواجه بودیم.»
فرصت افزایش دوبرابری تولید و اشتغال
حسن‌پور با بیان اینکه صنایع‌دستی لرستان در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته‌است، گفت: «در زمینه دست‌بافت‌ها در این استان سالیانه 20 تا 30 هزار مترمربع و همچنین در حوزه سایر محصولات صنایع‌دستی نیز سالیانه بیش از یک تن تولید می‌شود.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان با اشاره به اینکه در گام اول با کمک مشاور طرح برندسازی محصولات خوشه گلیم، جاجیم و ماشته را در سطح این استان داشتیم، تصریح کرد: «این خوشه با هدف سامان‌دهی و تکمیل زنجیره ارزش دست‌بافته‌های لرستان ایجاد شد.»
حسن‌پور مهم‌ترین مشکلات هنرمندان صنایع‌دستی لرستان را مسئله عدم حمایت‌های اجتماعی، عدم پرداخت تسهیلات مناسب، عدم پشتیبانی و حمایت‌ها تحت عنوان بیمه‌های تأمین اجتماعی و بازاریابی مناسب محصولات تولیدی برای صادرات عنوان کرد.
او افزود: «در صورت فراهم‌بودن شرایط و رفع مشکلات پیش روی تولیدکنندگان لرستان می‌توان به افزایش دوبرابری تولید و اشتغال در این بخش امیدوار بود.»
با توجه به بازارپسندبودن و چشم‌نواز بودن صنایع‌دستی لرستان، کیفیت تولیدات و قیمت مناسب آن‌ها، همچنین نیروی انسانی فراوان و پای کار در این استان، کم‌هزینه‌بودن ایجاد اشتغال در این بخش در مقایسه با سایر بخش‌ها می‌توان با سرمایه‌گذاری مناسب و حمایت از تولیدکنندگان صنایع‌دستی و بازاریابی خوب در کشورهای هدف، زمینه حضور و رقابت صنایع‌دستی لرستان را در بازارهای جهانی فراهم آورد و به اشتغال پایدار و ارزآوری خوبی در زمینه فروش تولیدات صنایع‌دستی در این استان دست یافت.
* گزارش از پگاه دالوند
انتهای پیام/
