شهرستان کوثر به مرکزیت شهر گیوی در ۸۵ کیلومتری جنوب اردبیل قرار دارد و حمام سنگی و تاریخی آن با نام محلی «داش حامامی» به فاصله ۳۰۰ متر از انتهای حوزه خدماتی شهرداری واقع شده است. این بنا بی‌شک یکی از حمام‌های تاریخی ایران است و وقتی وارد آن می‌شوید، فضایی مستطیل شکل را می‌بینید که دور تا دور آن از سنگ تشکیل شده و برای اینکه هوای داخل حمام همیشه گرم و مناسب باشد، اتاق سنگی حمام مایل به داخل زمین کنده شده است.

آب حمام از سه چشمه از لابلای سنگ‌ها می‌جوشد و به داخل یک حوضچه می‌ریزد و قطرات آب از قسمت‌های مختلف سقف نیز چکه می‌کند و فضای استحمام از طریق کندن سنگ‌ها به وسعت ۴۰ متر مربع فراهم شده و تمام فضا پوشیده از سنگ طبیعی است.

این آب درجه حرارت‌های متفاوت دارد و آب گرم آن که دمایی بیش از ۲۰ درجه ندارد، همچون دوش استفاده می‌شود و افرادی که تجربه استحمام در این حمام سنگی و تاریخی را دارند، می‌گویند مرحله اول استحمام چندان خوشایند نیست اما به محض مرطوب شدن تمام بدن، به قدری دلچسب و آرام بخش می‌شود که انسان نمی‌خواهد از آن خارج شود.

استحمام در این حمام سنگی رایگان است و رسیدگی به بهداشت آن با همکاری اهالی محل صورت می‌گیرد و آب آن آنقدر پوست و مو را نرم و لطیف می‌کند که با هیچ فرآورده بهداشتی قابل مقایسه نیست و با وجود اینکه اهالی اغلب در منازل خود حمام دارند، این حمام را یادگار نیاکان خود می‌دانند و به یاد گذشته‌ها از آن استفاده می‌کنند.

گفته می‌شود آب حمام دارای املاح معدنی است و بسیاری از افراد با آب آن، چای و دم نوش درست می‌کنند که عطر و طعم مطلوبی دارد و برخی از اهالی نیز آب آن را برای دفع سنگ کلیه سودمند می‌دانند.

«داش حامامی» بنایی منحصر بفرد در مکانی با مناظر طبیعی زیبا و شگفت انگیز است و در ایام پرمسافر و تعطیلات نوروز به عنوان قطب‌ جذب گردشگر در شهرستان کوثر خودنمایی می‌کند. طبق اعلام اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی این شهرستان در آذرماه سال ۹۸ با صرف اعتبار استانی دیوار محوطه و کف‌ آن مرمت و پنجره آن تعویض شده است.

تاریخ معماری دست‌کند در ایران

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اردبیل می‌گوید: معماری دستکند در ایران به‌ویژه در منطقه آذربایجان از دیرباز یکی از شیوه‌های رایج معماری بوده است و طبق یافته‌های باستان‌شناختی، سنت معماری صخره‌ای از دوره امپراتوری اورارتو به صورت دخمه‌ها و گورها در دل صخره‌های طبیعی شناسایی شده و بسیاری از گور دخمه‌های موجود در غرب ایران به مادها نسبت داده شده اما با مطالعات اخیر در تاریخ‌گذاری گوردخمه‌ها، در این باره تجدید نظر اساسی شده است.

‌روح‌الله محمدی افزود: معماری دست‌کند در دوران قبل از اسلام، بیشتر در ارتباط با آیین‌های تدفین و در بافتی مذهبی بوده است؛ اما بعد از اسلام، این نوع معماری عام‌تر شده و در مواردی تمام بناهای یک روستا در دل صخره‌ها و با روش کنده‌کاری احداث شده است و نقاطی در آذربایجان شرقی و روستای کنزق استان اردبیل از جمله مناطق با معماری دست‌کند هستند که تمام بناها با روش کنده‌کاری در دل صخره‌ها و سنگ‌های طبیعی ساخته شده‌اند.

«داش حامامی» نیز در بافتی مشابه پدید آمده و از جمله بناهایی با معماری سنگ‌کند است و بر خلاف دیگر نمونه‌های دوره اسلامی که متعلق به یک مجموعه هستند، بنایی منحصربفرد است.

معماری و آبرسانی حمام سنگی

محمدی در خصوص معماری حمام سنگی گیوی گفت: کف ورودی حمام حدود ۶۰ سانتیمتر پایین تر از کف حیاط است و با پایین رفتن از دو پله می‌توان به آنجا رسید و در سمت شرق، یک پنجره به ابعاد ۵۰ در 70 سانتیمتر تعبیه شده است و مهم‌ترین بخش حمام در دامن کوه و به صورت غاری مستطیل شکل به اندازه ۶/۱۰ در ۳/۴۰ متر در دل یک صخره طبیعی کنده شده است.

این باستان‌شناس درباره سامانه آبرسانی حمام می‌افزاید: با وجود اینکه حمام، روی یک چشمه طبیعی کنده شده و از یک منبع مطمئن تأمین آب برخوردار است، طراحان حمام با استفاده از تنبوشه‌های سفالی (لوله‌های سفالی) از فاصله تقریبی یک‌هزار و ۵۰۰ متری شمال‌شرق حمام، آب چند چشمه دائمی به نام‌های دمیرچی دره سی، اورج قلی، اوروج خان و نیغیر بولاغی را به محدوده حمام منتقل کرده‌اند.

بنا بر اظهار نظر او، درازای هر تنبوشه کم و بیش حدود ۳۷ سانتیمتر است و البته تمام آب منتقل شده از این چشمه‌ها جهت استحمام نبوده بلکه به مصارف شرب ساکنان محل نیز می‌رسیده است و به دلیل واقع شدن چشمه‌های یاد شده در ارتفاعات، تنبوشه‌ها با شیب مناسبی در داخل کانال‌های از قبل آماده شده کار گذاشته شده است.

جایگاه حمام در زندگی و باورهای مردم

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اردبیل تصریح می‌کند: داش حامامی» در زندگی و باورهای مردم بومی به عنوان قدیمی‌ترین حمام گیوی سفلی از اهمیت بسزایی برخوردار است و باورهای مردم در رابطه با تاثیرات آب حمام و برگزاری مراسم‌های خاص در آن، باعث شده این حمام به نمونه‌ای متمایز در بین بناهای عام المنفعه تبدیل شود.

محمدی می‌گوید: اهالی محل معتقدند آب چشمه درون حمام ضد سنگ کلیه است و همچنین شخصی که در این حمام استحمام می‌کند، به سرعت گرسنه می‌شود و آب ولرم حمام مناسب‌ترین آب جهت تهیه چای با کیفیت و خوش رنگ است و برای شستن موها با آب این حمام نیاز به مواد شوینده و بهداشتی از قبیل شامپو نیست.

او ادامه می‌دهد: در ارتباط با مراسم و آیین‌های خاصی که در «داش حامامی» رایج بوده می‌توان به مراسم «شال اویماق» اشاره کرد که در این رسم کهن از نخ‌های تابیده شده از پشم گوسفند، پارچه‌های نازکی می‌بافتند و سپس این پارچه‌ها را در داخل حمام با آب خیس کرده و بدن را با آن مالش می‌دادند.

تاریخ احداث و ثبت ملی

این باستان‌شناس معتقد است که «داش حامامی» با توجه به نوع ساخت، فضاهای ایجاد شده جهت استحمام، سامانه آبرسانی و احداث در محل چشمه، در تاریخ معماری ایران نمونه کم‌نظیری است و تاریخ احداث آن به یقین مشخص نیست اما بنا بر مستندات صفحه ۹۳ کتاب نزهت‌القلوب، مسلم است که داش حامامی قبل از دوره صفوی احداث نشده است زیرا حمداله مستوفی جغرافی‌نویس قرن هشتم ه.ق و دوران ایلخانی، از گیوی بازدید و آثار و جاذبه‌های طبیعی آنجا را توصیف کرده و از قریه «کوئیدره» که همان گیوی سفلی است یاد کرده و از «ایستی‌سو» یعنی آبگرم و غار «بوزلوخ» یعنی غار سرد نام برده و توصیف کرده است اما از داش حامامی نامی نبرده است و می‌توان نتیجه گرفت که حمام سنگی به احتمال قوی در دوران ایلخانی دایر نبوده و پس از این دوره ساخته شده است.

به گفته محمدی بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته توسط نگارندگان در شهر گیوی سفلی، به صورت تقریبی زمان احداث این حمام بنا بر احتمال در دوره صفوی بوده است و مطالعه تنبوشه‌های سفالی که در گیوی سفلی به دست آمده، نشان می‌دهد که سامانه آبرسانی کهن این قسمت از شهر دارای دو مرحله و همراه سفال‌های دوره صفوی کشف شده‌اند.

او اظهار می‌کند: در سال ۱۳۹۰ «داش حامامی» جهت ثبت در فهرست آثار ملی مورد مطالعه قرار گرفت و مطالعات اولیه جمع‌آوری و اثر مستندسازی شد و پس از طی مراحل اداری با شماره ۳۰۶۹۹ در تاریخ ۱۳۹۰/۱۰/۱۸ در فهرست آثار فرهنگی ملموس ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۶ سازمان امور آب استان اردبیل مطالعاتی در خصوص میزان آبدهی، عناصر تشکیل دهنده آب و طرح توسعه حمام به مجتمع آبدرمانی و در نهایت تبدیل آن به قطب گردشگری شهرستان کوثر به انجام رسانده است.

شاید این حمام برای استحمام در فصول سرد سال مناسب نباشد اما همانگونه که گفته شد، به عنوان یک قطب و مرکز گردشگری در جذب گردشگر بخصوص در ایام پرمسافر و تعطیلات نوروز و تابستان نقش بسزایی دارد و برنامه‌ریزی مناسب برای استفاده بهینه از آن، می‌تواند در رونق اقتصاد گردشگری شهر گیوی و شهرستان کوثر موثر باشد.

گزارش از عیسی پاشاپور

انتهای پیام/