بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر اردبیل و ایران است که از لحاظ معماری و کاشی‌کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال‌های پس از آن محسوب می‌شود. این بنا پس از وفات شیخ صفی به سال ۷۳۵ هجری قمری از سوی فرزندش، صدرالدین موسی پایه‌گذاری شده است و شاه عباس، بناهای مهمی به این مجموعه افزوده و اصلاحاتی در آن انجام داده است.

تزئینات و نقوش معماری بقعه

در مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین با سه شیوه تزیینی مواجه هستیم که شامل تزیینات با الهام از تقسیمات معماری و نقوش هندسی، تزیینات با الهام از اشکال گیاهان و حیوانات و تزئینات نوشتاری کتیبه‌هاست و شرح و بسط هریک به نگاهی ظریف و هنرمندانه و کنکاشی دقیق و عمیق نیاز دارد.

موسی رجبی اصل پژوهشگر و مولف کتاب «نقش و رنگ در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی» در تالیف خود به ظرایف و دقایق نقوش و رنگ‌های معماری این بنای باشکوه پرداخته است که با بهره‌گیری از آن، نگاهی به جادوی رنگ‌ها و نقش‌های بقعه می‌اندازیم.

نقوش تزیینی معماری شامل نقش طاقنما، ورودی حیاط، دیوار حیاط و سطح ضلع غربی بقعه و قندیل‌خانه است و در خصوص نقش انواع گنبدهای بقعه می‌توان به گنبد الله الله، گنبد چینی خانه، گنبد مقبره شاه اسماعیل، گنبد حرم خانه و گنبد جدید جنت‌سرا اشاره کرد.

مقرنس نیز در ورودی حیاط وسطی، چهارسوی صحنه بقعه، قندیل خانه، چینی‌خانه و نظایر آن مشاهده می‌شود و نقش کلیل آذری نیز در ورودی بقعه و سنگ مزار مشهود است و از جمله نوشته‌های تزیینی نیز که با الهام از نقوش کاربرد یافته است، می‌توان به روش اسلیمی و ختایی، ترنج گل و برج و ته گلدان حیوانات اشاره کرد.

همچنین تزییناتی با استفاده از آیات قرآن و احادیث، اشعار و غیره به کار برده شده است که در کتیبه‌های تخت یا برجسته به خط نسخ و ثلث، ریحان کوفی و نستعلیق به چشم می‌خورد و نقوش یاد شده در کاشی‌کاری معرق و مشبک‌کاری و غیره استفاده شده است.

تنوع رنگ‌ها

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی همچون دیگر آثار دوره صفویه مجموعه‌ای از حجم‌های رنگین است که به تناسب زمان ساخت آنها نقوش و رنگ‌ها نیز متغیر بوده و جلوه خاصی به خود گرفته است و رنگ‌های به کار رفته در فضای بیرونی بقعه عبارتند از آبی فیروزه‌ای، لاجوردی، در مواردی سبز و قهوه‌ای، سیاه، سفید و طلایی که رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای و سبز در بناهای اسلامی به عنوان عناصری که در ایجاد فضاهای معنوی بسیار موثر بودند در این مجموعه تاریخی نیز به چشم می‌خورد.

رنگ زرد یا طلایی به دلیل استفاده از آجر در نمای قندیل خانه و گنبدها و مقبره شیخ صفی بیش از سایر رنگ‌ها جلوه‌گر است و این دو رنگ در کنار هم ایجاد تباین کرده یکدیگر را بهتر نشان می‌دهند و در واقع هیجان خاصی در باغ به وجود می‌آورند.

کف سالن و جداره دیوارها از سنگ‌های خاکستری رنگ و مرمر قرمز بوده و در وسط حوض، چشمه سنگی قرار دارد و زمینه کاشی کاری‌های آن آبی لاجوردی است و نقوش ختایی و اسلیمی طرح‌های گلدانی درزها و حاشیه‌ها از رنگ‌های یاد شده تشکیل یافته‌اند و آبی فیروزه‌ای در حاشیه کتیبه‌ها و پنجره‌های نمای چینی خانه مورد استفاده قرار گرفته است.

نقش و رنگ در کاشی‌کاری‌ها

کاشی کاری‌های بقعه به صورت معلق کار شده و به استثنای چند مورد به طور کلی از تراشیدن و کنار هم قرار دادن قطعات کاشی ساخته شده است و نوع اول کاشی کاری‌ها به صورت نوشتاری است که به شیوه ثلث یا کوفی در کتیبه‌های دور گنبد الله الله و گنبد شاه اسماعیل و یا روی درهای ورودی و نظایر آن دیده می‌شود.

نوع دوم کاشی‌کاری‌ها به گونه تصویری حاشیه‌ها و متن قاب‌های موجود در دیوار و مقرنس‌ها را جلوه‌ای دیگر بخشیده است و نوع سوم کاش کاری نیز به صورت مشبک جلو پنجره‌هاست و نوع چهارم آن در برج معروف الله الله به طرز زیبا و با طرح هندسی به کار گرفته شده است.

نقش و رنگ در مقبره شیخ صفی‌الدین

مقبره شیخ صفی‌الدین در قدیمی‌ترین بخش بقعه واقع شده و به صورت یک برج بلند است و جداره مقبره، چوبی و قهوه‌ای رنگ بوده و دیوار مقبره از پارچه کتانی نقاشی شده پوشیده شده و رنگ غالب در آن، قرمز لاکی است و مقبره دوپوش و به رنگ سفید است که در وسط آن طرح شمسه، ترنج و نیم ترنج نقاشی شده روی پارچه مشاهده می‌شود.

صندوق قبر شیخ صفی‌الدین از قطعات چوبی به هم پیوسته ساخته شده و تقریباً چهار الوار قهوه‌ای دارد و بدنه نقره‌ای برجسته‌ای با زمینه لاجوردی روی صندوق از روبرو تعبیه شده و در قسمت چپ مقبره از کاشی خشتی قهوه‌ای روشن استفاه شده است.

بنابر روایتی این صندوق از هندوستان آمده و هدیه امپراطور مغول بوده است. چهارگوشه صندوق سابقاً دارای چهار گوی طلا بوده که با جواهراتی مانند یاقوت، زمرد، فیروزه و غیره تصریع شده بوده و اطراف قسمت فوقانی صندوق به نظر می‌رسد زمانی مطلا بوده است و صندوق با ظاهر شگفت‌انگیزش دنیایی از طرح و نقش را در خود دارد و شامل تقسیمات مختلف است.

در متن صندوق، تقسیمات هندسی شش ضلعی‌ها و چهار ضلعی‌ها دور تا دور آن را تزیین کرده است و بخش داخلی به صورت مشبک از جنس آج بوده و طرح‌های اسلیمی با حاشیه خاتم و فیروزه کاری جلوه خاصی به طرح کلی صندوق داده است. در این صندوق مشبک عاج فیل خاتم کاری، منبت عاج فیل و منبت چوب به صورت عجیبی با همدیگر ترکیب شده‌اند و در بخش‌هایی از آن، استخوان سبز شده و در بعضی نقاط سنگ‌های قیمتی به کار برده شده است.

نقش پنجه

نشان دولتی شاه اسماعیل اول صفوی به صورت پنجه بزرگ مقابل قبر شاه اسماعیل روی دیوار کار شده است و دلایل انتخاب آن را می‌توان نشانه حکومتی، نماد پنج اصول دین شیعیان در قبال سه اصول دین اهل تسنن، نماد پنج شخصیت مهم مذهبی یا به عبارتی پنج تن آل عبا، همچنین نماد چیرگی و استیلا و برداشتی از آیه «یدالله فوق ایدیهم» ذکر کرد.

سنگ مزارهای شهیدگاه

سنگ قبرهایی که در مجموعه شیخ صفی وجود دارد باقی مانده تعداد کثیری سنگ قبر با ارزش مربوط به قرن هشتم هجری قمری است که برای اولین بار در دوران شیخ حیدر صفوی در محل دفن کشته شدگان جنگ معروف شیروان نصب شده‌اند و پس از آن نیز فرزندش اسماعیل، پیکرهای ۴۰۱ شهید معروف جنگ چالدران که مسبب از کار انداختن توپخانه عثمانی‌ها بوده‌اند، را در پشت محوطه بقعه شیخ صفی به خاک سپرده و به همین جهت این محل را شهیدگاه نامیده‌اند.

سنگ‌ها شامل سنگ‌های نقش‌دار و بدون نوشته، نقش‌دار و با حاشیه نوشتاری، نوشته‌دار با حاشیه نقش‌دار و سنگ‌های نوشته‌دار و بدون نقش است.

به همه این توصیفات، شنیدن و خواندن هرگز جای دیدن و لمس کردن را نمی‌گیرد و گردشگران و مسافران اقصی نقاط کشور و حتی اتباع خارجی، با حضور و بازدید از این مجموعه تاریخی و جهانی، لذتی مضاعف و بهره‌ای وافر از آن می‌برند و برای ساعاتی در احوال و اقوال صفویان سیر می‌کنند.

طبق اعلام اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل، در نیمه نخست سال ۱۴۰۱ با رونق مجدد گردشگری بعد از همه گیری کرونا ۱۰۰ هزار و ۶۹۳ نفر از موزه‌های استان اردبیل بازدید کرده‌اند و بهای بلیط بازدید از این مجموعه تاریخی برای بازدیدکنندگان و مسافران داخلی ۱۲۰ هزار ریال و برای گردشگران و اتباع خارجی ۱۵ میلیون ریال است.

مدیر موزه‌های استان اردبیل نیز گفت: در میان بازدیدکنندگان از موزه‌های استان اردبیل یکهزار و ۱۲۸ نفر بازدید کننده خارجی و بیش از ۹۹ هزار و ۵۰۰ نفر بازدیدکننده داخلی بوده‌اند و مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و موزه باستان‌شناسی در داخل این مجموعه با بیش از ۹۵ هزار نفر بازدید کننده در نیمه نخست سال ۱۴۰۱ مورد توجه‌ترین موزه استان بوده است.

گزارش از عیسی پاشاپور

انتهای پیام/