این جابه‌جایی که در فصل بهار و پاییز به ترتیب از گرمسیر به سردسیر و از سردسیر به گرمسیر انجام می‌شود، تغییر مکانی فصلی و ضروری است که هر سال تکرار می‌شود. آغاز و پایان این جابه‌جایی را عواملی چون وضع مرتع و وضع جوی تعیین می‌کنند
در این گزارش ابتدا به معرفی الگوهای کوچ‌نشینی در استان می‌پردازیم. در ادامه اشکال کوچ و انواع آن در بین کوچ‌نشینان مختلف و ویژگی‌های کوچ آنها را موردتوجه قرار می‌دهیم.
الگوی کوچ‌نشینی
عشایر استان ازنظر الگوی زیست به چهار گروه عمده و متمایز تقسیم می‌شوند:
الف- عشایر نیمه کوچ‌نشین (نیمه کوچنده)
ب- عشایر نیمه رمه گردان
ج- عشایر ساکن یا یکجانشین
د- عشایر رمه گردان
الف- عشایر نیمه کوچنده
آن گروه از عشایر که در قشلاق یا ییلاق یا هردو دارای اقامتگاه دائمی باشند، نیمه کوچ‌نشین تلقی می‌شود. مدت استقرار این گروه در ییلاق بین 60 تا 110 روز و در قشلاق از 250 تا 300 روز است. عشایر و طوایف الیکایی، اصانلو، هداوند و عرب سرهنگی و عرب درازی در شهرستان گرمسار از این الگوی کوچ پیروی می‌کنند.
ب- عشایر نیمه رمه گردان
عشایر نیمه رمه گردان عشایری هستند که تنها در دوره ییلاقی، خانوارها گله را همراهی می‌کنند. گله‌ها خط سیر زمستانی (قشلاق) و تابستانی (ییلاق) خود رادارند و خانواده‌ها مستقل از جریان حرکت دام، در پایان دوره ییلاقی ساکن شهر یا روستا می‌شوند.
عشایر سنگسری و پروری و برخی از دامداران چاشم و هیکو عشایر نیمه رمه گردان محسوب می‌شوند.
ج- عشایر ساکن یا یکجانشین
این گروه از عشایر در قشلاق یا ییلاق به‌طور دائم اقامت گزیده‌اند. عده‌ای از آنان به رمه گردانی در مراتع پیرامون کانون‌های استقرار بسنده می‌کنند و برخی نیز دام‌هایشان را برای استفاده از علوفه مرتعی به عشایر خویشاوند خود (نیمه کوچنده و نیمه رمه گردان) می‌سپارند. الگوی زیست این گروه از عشایر که به دلایل مختلف چادرنشینی را رها کرده و یکجانشین شده‌اند، روستایی است.
عشایر خوار و توران، چوداری، پل ابریشم در این گره جا می‌گیرند.
د- عشایر رمه گردان
تعدادی از عشایر نیمه کوچنده به علل مختلف، خانواده خود را در یک نقطه اسکان دائم داده‌اند. گله‌های دام آنها برنامه ییلاق و قشلاق را دارند. به این گروه از عشایر رمه گردان گفته می‌شود.
اشکال کوچ
1-کوچ عمودی
جابجایی بین دو محل جغرافیایی دشت و کوهستان. چون کوچ از ارتفاعات ییلاقی به‌سوی نواحی پست قشلاقی و بالعکس انجام می‌شود، کوچ عمودی نامیده می‌شود.
کوچ عشایر سنگسری، پروری، الیکایی، اصانلو، هداوند، عرب سرهنگی از نوع عمودی است.
2-کوچ افقی
در این نوع کوچ عشایر دوره ییلاقی را در کلاته‌های کوچک و پراکنده‌ای که به‌طورمعمول دارای جمعیت کم و منبع تأمین آب شرب مثل چاه هستند، می‌گذرانند.
عشایر خوار و توران، پل ابریشم و طایفه چوداری دارای کوچ افقی هستند.
ویژگی‌های کوچ در بین ایل‌ها و طوایف استان
کوچ در بین سنگسری‌ها
برخی از محققان شکل کوچ آنها را رمه گردانی می‌دانند، اما صحیح‌تر آن است که این سیستم کوچ را نیمه رمه گردانی بنامیم.
در سیستم رمه گردانی، خانواده دامدار در طول سال، در نقطه‌ای (شهر یا روستا) ساکن است، درصورتی‌که خانوارهای نیمه رمه گردان سنگسری از اواسط خرداد تا اواخر شهریور در سیاه‌چادرهای ییلاقی مستقر می‌شوند. تنها در دوره قشلاقی است که به اقامتگاه‌های دائمی بازمی‌گردند و چوپان به‌تنهایی گله را به مراتع قشلاقی می‌برد.
کوچ عشایر الیکایی
وجود ارتفاعات البرز و دامنه‌های جنوبی آن در شمال گرمسار وضع بارندگی، موقعیت جغرافیایی و سرسبزی علفزارها و اقلیم مناسب تابستانی در مقابل ناحیه کم ارتفاع و پست دشت گرمسار، گرمای شدید تابستان و کم‌آبی دشت باعث به وجود آمدن زندگی کوچ‌نشینی در این منطقه شده است.
رمه گردانی افقی
رمه گردانی افقی نیز در بین عشایر الیکایی مرسوم است. این نوع رمه گردانی بستگی زیادی به میزان بارش به‌خصوص در اواخر زمستان دارد. چنانچه میزان بارش آخر زمستان خوب باشد، دامداران مدت 40 تا 45 روز از دامنه‌های ارتفاعات مشرف‌به جاده تهران مشهد، مراتع کویری شرق سمنان و جنوب شهرستان‌های دامغان و شاهرود و مراتع سیاه‌کوه در جنوب گرمسار بهره‌برداری می‌کنند.
کوچ طایفه افتری
طایفه افتری دارای کوچی عمودی و کوتاه از روستای افتر به منطقه ییلاقی گور‌سفید فیروزکوه است. افتر از لحاظ تقسیمات کشوری مرکز دهستان هفدر (از توابع شهرستان سمنان) است و گور سفید تابع شهرستان فیروزکوه استان تهران است؛ بنابراین عشایر این منطقه دارای کوچ برون‌استانی اما کوتاه هستند.
کوچ در طایفه پروری
دامداران طایفه پروری همانند سنگسری‌ها، دارای کوچ کامل نیستند به این معنی که خانوارها فقط در دوره ییلاقی در اردوگاه‌های ییلاقی استقرار می‌یابند و در دوره قشلاقی چوپانان، گله‌ها را راهی مناطق قشلاقی می‌نمایند. کوچ بهاره گله‌های طایفه پروری از اواخر فروردین از نواحی جنوب استان آغاز و بعد از طی مسیری طولانی از ایل راه تک در اواسط خردادماه به ییلاق می‌رسند.
گزارش از علیرضا شاه حسینی پژوهشگر استان سمنان
انتهای پیام/
