یکی از بناهای عام‌المنفعه باقی مانده در نزدیکی حرم رضوی «حمام مهدی قلی بیک» است. آن حمام که قبلاً حمام شاه و بعدها حمام رضوی نامیده می‌شده، در سال ۱۰۲۷ ه.ق در انتهای بازار بزرگ و در حاشیه میدانی معروف به «سر سنگ» در مجاورت مقبره «امیر شاه ملک» معروف به «مسجد شاه» ساخته شده و احتمالا نام خود را از آن مقبره یا مسجد گرفته است.
بانی حمام شخصیت خیرمندی به نام «مهدی قلی بیک» میر آخور باشی شاه عباس صفوی بوده است. به استناد «وقف‌نامه مهدی قلی بیک»، او با نیات خیرخواهانه حمام را برای استفاده عموم ساخته، قناتی برای تأمین آب حمام حفر کرده و برای تامین مخارج حمام و قنات مربوطه، دکان‌های مجاور حمام و کل قریه گاذرگاه مشهد را نیز وقف بر قنات و حمام مذکور کرده با این شرط که مازاد آب حمام به مسجد گوهرشاد داده شود و سر ریز آن صرف زراعت در خارج شهر مشهد شود و در آمد قنات، حمام و دکاکین صرف شربت‌خانه آستانه مبارکه برای زوار شود.
آن حمام از چهار بخش اصلی «سربینه»، «گرمخانه» و «گلخن» یا «تون» و «حوضخانه» جمعا در وسعت ۱۸۷۵ مترمربع تشکیل و به اقتضای نیاز به آب شهر و مجاورت با آب و رطوبت، با سنگ، آجر و ساروج در عمق ساخته شده و از تمامی تأسیسات و فضاهای کاربردی لازم برخوردار بوده است اما گویا دو ویژگی آن را از هفت حمام عمومی معمولی ممتاز کرده است: نقاشی‌های سقفٍ سربینه که در سیزده مرحله از عصر صفوی تا دوران معاصر اجرا شده‌اند و حوضخانه که بیشتر کاربرد تفننی داشته است.
نقاشی های سربینه
فضای داخلی حمام‌ها به دلیل گودی، تاریکی، رطوبت، بخار و ریزش قطرات عرق از سقف به درون حوض‌ها رعب‌انگیز و توهم‌زا بوده و به باور عوام معمولا حمام‌ها جایگاه «اجنٓه» فرض می‌شده است بنا بر این نقاشی سقف سربینه که به شیوه «نقاشی قهوه‌خانه‌ای» کشیده می‌شدند، یا صورت اجنه بوده‌اند یا شخصیت‌ها و موضوعات اسطوره‌ای و افسانه اما نقاشی‌های سربینه حمام شاه را که با الهام از شاهنامه فردوسی، هفت پیکر نظامی، اسطوره‌ها و افسانه‌ها و باورهای عوامانه ترسیم شده می‌توان به لحاظ موضوع به پنج گروه تقسیم کرد: تزیینی، حماسی و اساطیری، عاشقانه و عامیانه، صور فلکی، اجتماعی و پدیده‌های نوظهور.
نقوش تزئینی بیشتر شامل موضوعات هندسی و گیاهی هستند. موضوعات هندسی قاب‌های تزیینی و اشکال هندسی را شامل می‌شوند که عمدتا زیر طاق‌ها و پاکار گنبد را آراسته یا صحنه نقاشی‌ها را از هم جدا کرده‌اند.
نقش‌های گیاهی که زیر طاق‌ها، درون قاب‌ها و زمینه صحنه‌های نقاشی را زینت داده‌اند عبارتند از اسلیمی‌ها، گل و برگ‌ها، گلدان‌های پرگل و برگ و درخت‌هایی که از پاکار گنبد برآمده و در تیره گنبد سر به هم داده‌اند.
نقش‌های حماسی و اسطوره‌ای یا افسانه‌ای یا انسانی هستند یا حیوانی که بیشتر در درون قاب‌ها محصور شده‌اند. نقش‌های انسانی نیز به چهار گروه شاهزادگان، شخصیت‌های تاریخی مثل بهرام گور و کنیزک، شخصیت‌های اساطیری مانند فرامرز پسر رستم یا شخصیت‌های افسانه‌ای و عاشقانه مثل شیرین و فرهاد یا اجنه و دیوها مانند دزدیده شدن نوش‌آفرین توسط دیو تقسیم می‌شوند.
صورت‌های فلکی عموما در درون قاب‌های لوزی شکل ترسیم شده و زیر پاکار گنبد را دور زده‌اند. این نقش‌ها مشتمل بر نقوش انسانی و جانوری همراه با تزئینات گیاهی هستند. در صحنه‌های مختلف حیوانات یا پرندگانی نیز ترسیم شده‌اند مانند اسب، سگ ،کبوتر و ماهی.
شاید جالب‌ترین نقاشی‌ها صحنه‌های مربوط به زندگی روزمره و نمایش نو‌آوری‌های مدرن باشند که متعلق به اواخر قاجار یا دوران پهلوی اول می‌باشند و موضوع آن نقوش، دوچرخه، گرامافون، کالسکه، هواپیما، اتومبیل و تفنگ می‌باشد. رنگ‌ها بیشتر گرم و متضاد مشتمل بر رنگ‌های سفید، زرد، قرمز، سیاه و قهوه‌ای هستند.
حمام مهدی قلی بیک از دوران شاه عباس صفوی تا سال ۱۳۶۸خ دایر بوده و به استناد اندود‌های متوالی دیوارها و لایه‌های متعدد و متوالی نقاشی‌ها بارها مرمت شده و نهایتا از آن سال رو به فرسایش و ویرانی گذاشته تا این که در سال ۱۳۷۸ عملیات بازسازی و بازپیرایی آن آغاز شد و تعمیرات اساسی آن توسط معماران و کارشناسان، زیر نظر معاونت فنی آستان قدس رضوی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی صورت گرفت و اکنون به عنوان موزه مردم شناسی مشهد کاربرد دارد.
حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
انتهای پیام/
