رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی‌فرهنگی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در یادداشتی نوشت: موقعیت سوق‌الجیشی ایران به عنوان حلقه ارتباطی شرق و غرب و نیز گستردگی جغرافیایی این سرزمین منجر به احداث راه‌های متعدد و مهمی در طول تاریخ همچون راه شاهی، جاده ادویه، شاهراه خراسان و راه ابریشم شد.

شکل‌گیری راه‌ها بسته به سیاست، قدرت و سرمایه دولت‌ها، همواره امنیت، رفاه اجتماعی و منافع اقتصادی ارزشمندی را در سرزمین‌ها به همراه داشته و از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌ است. علاوه بر این تبادلات فرهنگی و تجاری بین مناطق دور و نزدیک را تسهیل می‌کرد.

نخستین گام‌هایی که منجر به تشکیل بخشی از مسیرهای تجاری، زیارتی و سیاحتی شد، توسط فرمانروایان هخامنشی انجام شد و شامل جاده‌های جنوب، فارس و خوزستان بود.

در زمان داریوش، بیشتر راه‌ها و ایستگاه‌های جدید شاهی در ایران ساخته شد و حدود 200 سال راه شاهی راه  غالب در ایران بود. در زمان اشکانیان، مانند هخامنشیان، راه‌ها گسترش یافت، ایستگاه‌های میانی و کاروانسراها ایجاد شدند و محور شمالی ایران (ترکیه امروزی) به قدرت رسید که منابع مالی مهمی برای کشور فراهم کرد و نقش بسزایی در شکل‌گیری و گسترش جاده‌های تاریخی در ایران و جهان داشت و توسعه مسیرهای مهم غربی و شرقی در این زمان را موجب شد و در دوره‌های بعد محورهای شمالی نیز در کشور تعریف شدند.

در زمان صفویه که روابط با دولت عثمانی و ترکیه قطع شد، روابط با آسیای صغیر و در نهایت اروپا قطع شده و دولت با تشکیل کاروانسراهای متعدد شاه عباسی به توزیع و توسعه کاروانسراها در داخل کشوربه مقیاس وسیع پرداخت. دوره قاجار نیز کم و بیش این‌گونه عمل شد.

از طرفی رونق و ماندگاری این راه‌ها مستلزم برقراری امنیت و ایمنی لازم برای مسافران بود. هرچقدرراه‌ها پررفت و آمدتر می‌شدند و فعالیت‌های بیشتری درجوار این راه‌ها شکل می‌گرفت رونق و امنیت راه نیز از ضمانت بیشتری برخوردار می‌شد.

راه‌ها نه تنها به تبادلات اقتصادی سرزمین‌های مختلف کمک کردند بلکه موجب تبادلات فرهنگی بین ملت‌ها نیز شدند. احداث مجموعه‌های کاروانسراها از اقدامات مهمی بود که به این موضوع کمک کرد و ضمن فراهم کردن آسایش و امنیت مسافران،  فضایی برای تبادل کالا و تجارت را رقم زدند و مهم‌تر آنکه تبادلات فرهنگی را نیز به‌دنبال داشتند.

کاروانسراها ازجمله بناهای با ارزش به جامانده از تاریخ معماری ایران هستند که مجموعه‌‍‌ای از خدمات و تاسیسات عام‌المنفعه‌ای را به مسافران خسته از راه عرضه می‌داشتند و نیز در مواردی وسیله‌ای شدند برای به نمایش گذاشتن و تداوم فرهنگ یاریگری و وقف (این فرهنگ اصیل ایرانی).

گرچه با بررسی سیر تحول و شکل‌گیری کاروانسراها وجوه افتراق و تفاوت‌هایی در بین معماری این مجموعه‌ها در دوره‌ها و اقلیم‌های متفاوت می‌توان دریافت ولی در عین حال ویژگی‌های مشترک فراوانی به ویژه به لحاظ توزیع فضایی و نوع‌کاربری‌ها در آنها وجود دارد. از جمله وجود فضاهای اقامتی و سرپناهی برای مسافران، وجود فضاهای استقرار دام و چهارپایان، همجواری با منابع تامین و یا ذخیره آب، پیش‌بینی عوامل و ساز و کارهای دفاعی از مهمترین مشترکات موجود در کاروانسراهاست که به انحای مختلف در این مجموعه‌ها شکل یافتند.

در دسته‌بندی کلی، کاروانسراها به کاروانسراهای کوهستانی، کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس و کاروانسراهای حیاط دار و ایوانی یا چهارایوانی یا ستون‌دار تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌های معماری خاص خود را دارند. در این میان دو استان خراسان رضوی و سمنان به دلیل قرارگیری در مسیر جاده‌های تاریخی از بیشترین فراوانی کاروانسرا برخوردارند.

البته ناگفته نماند که وجه اقامتی و استراحتگاهی در کاروانسرا وجه غالب بوده است و در شرایطی که بدلیل محدودیت‌های جغرافیایی، آب و هوایی و یا امنیتی امکان ایجاد مجموعه‌های وسیع و گسترده‌ای نبود با احداث و یا ادغام کاروانسرا با عنصر معماری دیگر به تامین امکانات حداقل سرپناهی برای مسافران اقدام می‌شد. در این بین می‌توان از پل کاروانسراها و یا کاروانسراهای دست‌کند و کاروانسراهای موجود و محدود در مناطق صعبالعبور کوهستانی نام برد.

انتهای پیام/