محسن کریمی، باستان‌شناس در یادداشتی نوشت: منابع تاریخی حکایت از آن دارد که بنیانگذار احداث بناهای مورد بحث ما، هخامنشیان بودند. هرودت، مورخ یونانی، در کتاب پنجم خود از منزلگاه‌هایی گفت‌وگو می‌کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. این مورخ از 111 بنای شبیه کاروانسرا «چاپارخانه» نام می‌برد که در طول حدود 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماه آن را طی می‌کردند. اگرچه نمونه‌ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای نماند، اما روشن است که در آن زمان نیاز وافری به ایستگاه‌های بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان و بالاخره پیک‌های مخصوص احساس می‌شده است.

پادشاهان و بزرگان  ایران چه پیش از اسلام  و چه بعد از آن در بنیاد نهادن  بناها و آثار خیر بخصوص در بیرون شهرها و در کنار  جاده‌ها کوشش و اهتمام  داشته‌اند  و حتی پس از هر تغییر اجتماعی که در ایران رخ می­داده و بر اثر آن ویرانی­‌هایی بوجود می‌­آمده بلافاصله پس از فرونشستن آن نخست این‌گونه بناها  تعمیر و باز پیرایی می‌­شده است. کما اینکه میل معروف به نادری از قرنها پیش از نادر وجود داشته و فقط نادرشاه آن ­را تعمیر کرده است.

در روزگار اسلام بزرگان و پادشاهانی چند به ساختن رباط و میل و ساباط و خان و کاروانسرا همت گماشته‌اند که چند تن آنها  نظیر ملک (که گویا پادشاهی سلجوقی بوده) و  ابوالحسن  علی ابن ماه و شاه عباس صفوی از جمله مشاهیر آنان هستند و همانطور که کاروانسراهای کنونی ایران اغلب شاه عباسی خوانده  می‌شود و تقریباً این نام برای کاروانسرا علَم شده در قرن چهارم هم کثرت رباط‌هایی که به همت ابوالحسن ماه برپا شده نام ماهی برای بیشتر رباط‌ها علَم بوده است و متاسفانه اکنون یک رباط آن به نام رباط ماهی در خراسان برای ما بجای مانده است.  

بسیاری از محققان، دوره صفوی را از نظر توسعه معماری و تزئینات آن یکی از درخشان‌ترین ادوار می‌شمارند. در این دوره که آن را عصر شکوفایی معماری می‌دانند، بناهای بسیاری چه مذهبی و چه غیر مذهبی در بسیاری از شهرهای ایران بویژه پایتخت‌های آن چون قزوین و اصفهان به دست هنرمندان معروف احداث شد. با تشویق شاهان صفوی در پایتخت و حکمرانان در شهرستان‌ها، احداث بناهای عمومی چون پل، بازار، مسجد، مدرسه و بویژه کاروانسرا رو به افزایش نهاد.

جاده­‌های کاروانی زیادی در سراسر شهرها بوجود آمد و در مسیر جاده‌ها در فواصل معین کاروانسراهای بی‌شماری با شیوه‌­ها معماری متفاوت ساخته شد. همچنین ایجاد سراها و کاروانسراها در شهرها نیز رو به افزایش گذاشت، چنانکه جهانگردان نوشته‌اند، به هنگام حکومت شاه طهماسب در قزوین کاروانسرایی در این شهر بنا شد که کاروانسرای شاهی نام داشته و حداقل دارای 250 اطاق بوده است. همچنین نوشته‌­اند که کاروانسرای مزبور برای میهمانان خارجی احداث شده بود.

از آثار باقیمانده معماری عصر صفویه، به نظر می‌رسد عصر طلایی آن متعلق به زمان شاه عباس صفوی باشد. همانطور که پایتخت شاه عباس در اصفهان با بناهای زیبا مزین شد، در شهرهای مختلف نیز بناهای عام‌المنفعه، از جمله کاروانسراهای زیادی احداث شد. علاوه بر این، در این دوره تزئینات معماری به ویژه هنر کاشیکاری نیز به حد اعلای ترقی رسیده و هنر خوشنویسی و خطاطی نیز در این زمان شکوفا شد و بسیاری بناها از جمله کاروانسراها با کتیبه‌های گوناگون به خطوط نسخ و نستعلیق مزین شدند.

کاروانسرای باغ شیخ

دوره زندیه و قاجاریه به ویژه در دوره زندیه ادامه سبک و ویژگی‌های هنر معماری دوره صفوی است و اگرچه به لحاظ کمی و کیفی در حد دوره طلایی صفویه نیستند، اما در این دوره نیز آثار قابل توجهی در نقاط محتلف ایران بنا شدند؛ یکی از این بناهای شاخص و قابل توجه دوره زندیه کاروانسرای چهار ایوانی باغ شیخ است.

این کاروانسرا در جبهه شمال غربی روستای باغ شیخ  در سمت جنوب جاده شوسه ساوه به باقر آباد قم واقع شده است و تا ساوه در حدود 8 کیلومتر فاصله دارد.

فرم اصلی این بنا مستطیل شکل است. ابعاد بنا 5/64×5/66 متر است و در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد که دو برج گوشه‌های شرقی دوازده ضلعی نامنتظم  و دو برج گوشه‌های غربی استوانه‌ای شکل است.

مدخل این بنا در سمت شرق قرار گرفته و در دو پهلوی جلو خان مدخل دو سکو و در طرفین جلو خان در هر طرف یک طاق­نمای کوچک و شش غرفه و در گوشه­‌ها دو برج چند ضلعی دیده می­‌شود.

پس از عبور از جلو خان و درب بزرگ ورودی به هشتی داخل می‌­شویم، در چهار گوشه هشتی، چهار غرفه کوچک وجود دارد که در دو غرفه شمال شرقی و جنوب شرقی آن دو راه پله جهت صعود به اتاقهای شمالی و جنوبی دو طرف هشتی و اتاقهای فوقانی دو طرف هشتی ورودی جلو تعبیه شده است.

سقف هشتی بوسیله فیل‌گوش‌ها و شکنج‌ها و کار­بندی‌های بالای آنها که پاکار گنبدی نیمه کروی را بوجود آورده‌اند پوشیده شده است و در وسط گنبد یک بادگیر چند ترک ایجاد کرده‌اند.

حیاط داخلی کاروانسرا دارای نقشه مربع شکل است که از یک طرح قرینه‌سازی کامل تبعیت شده، چنانکه در میان هر یک از چهار ضلع قوسی مرتفع وجود دارد که قوس سمت جنوب آن عبارتست از سر در ورودی حیاط و در سه جهت دیگر ایوانهائی بزرگ  نظیر مساجد چهار ایوانی دیده می­‌شود.

در هر طرف ایوان‌های بزرگ ورودی حیاط سه ایوان کوچک بنا شده که در هر ضلع داخلی حیاط شش ایوان کوچک قرار گرفته است که بطور قرینه مقابل یکدیگر واقع شده‌اند.

از وسط هر یک از ایوان‌های بزرگ و کوچک دری به داخل اطاق‌های عقب آنها راه می‌­یابد و در داخل دیوارهای ایوان‌ها و اطاق‌ها طاقچه‌ها و اجاق‌هایی دیده می‌­شود. در پشت اتاقهای اطراف حیاط چهار آغل بطور قرینه وجود دارد که از چهار گوشه حیاط به آنها راه داده شده است.

قسمت جلو و آغل‌ها مربع شکل است و در وسط آن‌ها یک ستون وجود دارد که با استفاده از دیوارهای اطراف با ایجاد چهار طاق و چهار گنبد خفته سقف این آغل‌ها پوشیده شده است، دنباله این محوطه چهار گوش که به شکل مستطیل به طرفین کشیده شده نیز بوسیله طاق گنبد مسقف شده است. در دیوار خارجی آغل‌ها و در فاصله هر دو طاق و درست قرینه ایوان‌های کوچک حیاط حجره‌های با طاقچه و اجاق به وجود آمده که برای استراحت ساربانان بوده است و در پایین بدنه آغل‌ها آخور و ما­ل­ بند دیده می­‌شود.

در دو طرف جلو خان هر یک از مدخل آغل‌ها دو راه پله جمعا هشت راه پله جهت صعود به پشت بام وجود دارد.

دیوار خارجی کاروانسرا دارای جان‌پناه کنگره‌ای شکل و تیرکش تعبیه شده است و سقف روی بام‌ها کاملا با آجر مفروش شده است.

مصالح و تزئینات این بنا کلا با آجر بوجود آمده و تزئینات آن عبارتست از نماکاری‌های آجری در پیشانی خارجی مدخل (جلو خان) کاروانسرا و ایوان‌های بزرگ و ورودی حیاط که به صورت لوزی‌های متقاطع و در هم دندانه‌دار و برجسته هستند.

همچنین مقرنس‌کاری‌های گچی نیمه طاق غرفه‌ها و بدنه هشتی و دو طرف جلو خان ورودی کاروانسرا که بطرز بسیار زیبا و جالبی تزئین شده‌اند.

فرم ساختمانی و مصالح و تزئینات قدمت این بنا را به عصر زندیه می‌­رساند که تا حدودی از کاروانسراهای دوره صفویه تقلید شده است.

این بنای تاریخی در اجلاس ثبت جهانی میراث تاریخی و طبیعی که در شهریور ماه سال جاری در ریاض عربستان برگزار شد در فهرست مجموعه کاروانسراهای تاریخی ایران به در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. 

انتهای پیام/