زهرا رنجبر آزاد، کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی در یادداشتی نوشت: شهرستان ساوه به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباطی، همواره در طول تاریخ مورد توجه بوده است. لذا باید این منطقه را مرکز جاذب‌های تاریخی استان مرکزی نامید. شهر ساوه در طول عمر خویش با فراز و نشیب‌های فراوانی روبرو بوده است و در این مسیر دچار تغییر و تحولات کالبدی فراوانی شده است. در بافت تاریخی ساوه به مانند اکثر شهرهای تاریخی، مجموعه‌ها به صورت ارگانیک حول یک کانون که مسجد جامع شهر باشد شکل گرفته‌اند.
مسجد میدان به عنوان مسجد جامع مطابق با اصول شهرسازی قدیمی و سنتی ایرانی که مساجد جامع، مجاور با عناصر اصلی شهری ساخته می‌شده‌اند، این مسجد نیز مجاور با میدان، راسته بازار، گنبد و آب انبار چهارسوق و بازارچه آهنگران بنا شده است. این بنا از مجموعه شبستان‌هایی در ضلع شرقی (مسجد سرخ با قدمت سلجوقی و صفوی)، ضلع غربی (مسجد حاج فرج با قدمت قاجاری) و ضلع جنوبی و نوبنیاد مسجد تشکیل شده است.
تاریخ کتیبه بخش های نوبنیاد مسجد سال‌های ۱۳۱۹ و نیز ۱۳۷۹ را نشان می‌دهند. قدیمی‌ترین کتیبه موجود در مسجد میدان بر مناره آن به تاریخ ۴۵۳ هجری قمری نقش بسته است. در کتاب گنجینه آثار قم به این بنا با نام مسجد قرمز (سرخ) اشاره شده و آمده است که وجه تسمیه آن شاید به دلیل تزئینات زرشکی و کتیبه‌های قرمز رنگ مسجد باشد. طبق تحقیقات تاریخی انجام شده، مناره مسجد از جمله کوتاه‌ترین مناره‌های تاریخی است و قدیمی‌ترین عنصر تشکیل دهنده بنای امروزی مسجد نیز این مناره آجری کوتاه بوده که در گوشه شمال شرقی بنا قرار دارد. به نظر می‌رسد مناره و مسجد مجاور آن (مسجد سرخ) از آثار امیر ظهیرالدین بن ملک شرف الدین ساوجی و از آثار دوره سلجوقی باشد.
در دوره صفویان، خواجه شمس‌الدین محمد، مسجد دیگری بر روی زمین مسجد دوره سلجوقی احداث کرد و شاید پایه و جرزهای بنای فعلی، از همان مسجد قدیمی مانده و یا قسمت‌هایی بر آن افزوده شده باشد. در این دوره بنا را تعمیر کرده و تزئیناتی نیز به آن افزوده‌اند. ورودی اصلی شبستان‌های ضلع شرقی (مسجد سرخ) از ایوان رو به میدان فعلی انقلاب و در گوشه شمال شرقی و متصل به مناره سلجوقی قرار دارد، مقرنس گچی، آیات قرانی به خط ثلث، نقوش اسلیمی گچبری شده و کاشی‌های خشتی و شش وجهی فیروزه‌ای رنگ از جمله تزئینات فضای ایوان می‌باشد. بر کتیبه سردر ایوان، نام شاه اسماعیل صفوی به تاریخ ۹۱۴ هجری قمری حک شده است. دو گنبد آجری کوتاه و پوشش طاق و تویزه، گنبدخانه و شبستان‌های مسجد سرخ را مسقف کرده است.
در حفاری‌ها و کاوش‌های انجام شده در رواق جنوبی گنبدخانه یک لوح سنگی به تاریخ ۱۰۱۹ هجری قمری قمری بدست آمده است و فرمانی از شاه اسماعیل حجاری شده که در همین کتیبه معمار بنا، عبدالله بن محمد معرفی شده در این مقطع زمانی، محرابی گچبری شده و نفیس در گنبدخانه مسجد ساخته شد و به نظر می‌رسد که نام استاد گچ بر محراب گنبدخانه که در کتیبه محراب خدشه‌دار شده، سید امیربن ابی القاسم القزوینی بوده باشد. همچنین در کتیبه کشف شده از رواق جنوبی این قسمت از بنا، نام شاعر و خطاط تزئینات، السید معصوم الحسینی الساوجی متخلص به «نامی» دیده می‌شود. در گنجینه آثار قم آمده است که نشانه‌های بدست آمده در رواق جنوبی گنبدخانه، حاکی از وجود آتشکده در این مکان است. این آتشکده که در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی آشکار شد، از دو مجرای عمود بر هم و یک کانون آتش در محل تقاطع آن‌ها تشکیل شده بوده، مولف این کتاب آورده که معروف است این آتشکده در زمان خلافت مامون خاموش و به جای آن مسجدی بنا شد. مسجد میدان (مسجد سرخ) به شماره ۲۹۴۰۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
نظر شما