میراث آریا: درباره وجوه تاریخی نام سمنان که امروزه به این منطقه اطلاق می‌شود، عقیده‌ها و نظرهای گوناگونی رایج و معمول است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- درگذشته‌های دور در محل آتشکده بزرگ هریس در کومش (سمنان) شهری عظیم بابت خانه‌ای بزرگ با ساختمانی رفیع و باشکوه وجود داشته است. به همین علت احتمال می‌رود که مردم این سرزمین قبل از ظهور زرتشت، دارای مذهب سمتی یا سمینه بوده‌اند و بتخانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلی واقع بوده است.
- برخی دیگر بر این باورند که سمنان در اصل سکنان منسوب به طوایف سکه‌ها است و الف و نون آن نشانه نسبت و مکان است که در واژه‌های گیلان و غیره مشاهده شده است.
- عده‌ای دیگر از اهالی سمنان عقیده دارند که نام قدیم سمنان (سیم لام) بوده که بنای آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پیغمبر به نام‌های (سیم النبی) و (لام النبی) انجام‌گرفته که مقبره آنان در کوه‌های شمال شرقی سمنان در محلی موسوم به پیغمبران واقع است. بر این اساس کلمه (سیم لام) در اثر کثرت استعمال به‌مرورزمان به سمنان تبدیل‌شده است. ست میراث جهان اسلام به ثبت رسیده است.
- برخی نیز افسانه بنای اولیه را به دو هزار سال قبل از میلاد مسیح به دستور تهمورث دیوبند نسبت داده‌اند. در آن زمان شهر را به سمینا نام‌گذاری نموده‌اند که به‌مرورزمان به سمنان تغییریافته است.
- روایت دیگر حاکی از این است که نام قدیم سمنان در زبان محلی سه مه نان بوده و منظور ساکنان آن این بوده است که محصولات کشاورزی این منطقه نان و آذوقه اهالی را بیش از سه ماه تأمین نمی‌کند. بعدها به‌مرورزمان سه مه نان به سمنان تغییریافته است. به‌هرحال آن‌چنان‌که از منابع و کتب تاریخی استنباط می‌شود سمنان یکی از مناطق کهن و قدیمی ایران است که در درازای تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است.
وسعت محدوده تاریخی شهر که در داخل حصار نادرشاهی قرارگرفته در حدود ۱۰۰ هکتار برآورد می شود. این محدوده که در جنوب شهر سمنان واقع‌شده است شامل پنج محله ناسار، اسفنجان، لتیبار، چوب مسجد و شاهجوق بخشی از باغات و مزارع اطراف آن‌ها است که هر یک در مقاطع تاریخی متفاوتی شکل‌گرفته‌اند و به دلیل شاخصه‌های کالبدی و فرهنگی و گاه منحصربه‌فرد، خود یکی از اصیل‌ترین بافت‌های کهن شهری ایران به شمار می‌آیند.
فرآیند شکل‌گیری هسته‌های تاریخی شهر سمنان دلایل دیگری نیز داشته که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
محلات اسفنجان و ناسار از قدیمی‌ترین محلات شهر سمنان است که در کنار مسجد جامع که قدمتش به قرن‌های اول و دوم هجری می‌رسد، قرار دارد. همچنین مسجد جامع روستای زاوغان که آن نیز متعلق به دوم هجری است، نشانگر جایگاه گسترده بافت شهری در آن محدوده و در آن بازه زمانی است.
از عناصر ارزشمند این محدوده می‌توان به مسجد جامع، مسجد امام خمینی(ره)، کاروانسرا و بازارچه علاءالدوله، تکیه پهنه، تکیه ناسار، حرم حضرت امامزاده یحیی(ع)، راسته‌بازار و چندین مرکز محله مانند مرکز کهن دژ، عباسیه و ملاقزوینی اشاره کرد. هر یک از این‌ها دارای چندین عنصر شاخص دیگر مانند آب‌انبار، مسجد، تکیه و ... هستند به‌طور مثال محله ناسار به‌تنهایی دارای ۸ باب تکیه، ۱۳ باب آب‌انبار و ۴ باب گرمابه سنتی است.
دوره زمانی اوایل پهلوی محدوده شهر به‌طور تقریبی منطبق بر حصار نادری بوده و ساختار شهر در همان محدوده شکل می‌گرفته است، بر همین اساس و ازآنجایی‌که بعدازاین دوره آثار درخور توجه کمتری خلق شد که در بیرون این محوطه باشد، تراکم عناصر با ارزش در این محدوده‌های تاریخی(حصار نادری و محدوده محلات سه‌گانه) را بالابرده است.
این محدوده به دلیل ساختار کالبدی، اجتماعی و اقتصادی خود دارای مشکلات بسیار حادی است که آن را از سایر نقاط بخش قدیمی جدا ساخته است. مشکلات و مسائل محدوده مذکور به حدی است که ادامه حیات در چارچوب آن را مختل شده است به‌نحوی‌که اضمحلال کالبدی در آن به‌طور کامل مشهود است، همچنین ساختار اجتماعی و فرهنگی آن نیز دچار گسیختگی کامل شده است.
استقرار بازار اصلی شهر سمنان (راسته‌بازار) مسجد جامع، مسجد امام خمینی(ره)، بقعه‌ها و تکایا در این محدوده که علیرغم تمام مشکلات بافت‌های تاریخی و فرسوده نقش‌های بسیار مهمی در مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر و به‌ویژه بخش قدیمی آن بر عهده دارد.
محدوده بافت تاریخی با در برگرفتن بسیاری از کاربری‌های مهم از گذشته‌های دور تا همین اواخر (اوایل دهه ۶۰) نقش مرکزیت شهر سمنان را به‌خوبی ایفا کرده است. مرکز ثقل اجتماعی فرهنگی شهر منطبق بر مجموعه مسجد امام و تکایای پراکنده در سطح محلات است و خیابان امام و راسته‌بازار نیز به‌عنوان مراکز اقتصادی شهر عمل می کرد. بافت تاریخی از ساختاری ارگانیک و درعین‌حال منسجم بهره‌مند بوده است و وجود نظام سلسله‌مراتب عملکردی در قالب محله‌های اصلی و جزو محله‌ها این محدوده را از سایر نقاط شهر مشخص کرده است.
در نخستین طرح جامع سمنان که در سال ۱۳۵۶ تصویب شد، برافزایش نقش مرکزی بافت تاریخی به لحاظ عملکردی و کالبدی تأکید و جهت توسعه شهر با حفظ بافت تاریخی در جهت شمال و جنوب تأکید شد؛ اما ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بدون برنامه در سنوات بعد، موجب گسستگی بافت تاریخی و بافت جدید شهر شد و در عمل شهر سمنان به دونیمه جنوبی و شمالی تقسیم شد که هریک به لحاظ فرم و کالبد و فعالیت از دیگری متمایز است.
بافت تاریخی شهر سمنان که به‌طور عمده به محدوده درون حصار نادری و محلات (روستاهای) سه‌گانه گفته می‌شود، نمونه و الگوی کامل از شهرهای ایرانی- اسلامی است. این بافت بااینکه چندین دوره تاریخی متمایز را پشت سر دارد اما ساختار اصلی آن تا به امروز باقی‌مانده و قابل‌تشخیص است.
هسته مرکزی سمنان شامل مجموعه مسجد جامع، مسجد امام خمینی(ره)، میدان شریعتی، راسته‌بازار، بازار شیخ علاءالدوله، تکایای پهنه و ناسار، امامزاده یحیی و فضاهای تاریخی دیگری است که شهر حول آن گسترش‌یافته است.
محلات هشتگانه شهر سمنان یعنی محلات ناسار، اسفنجان، چوب مسجد، لتیبار و شاهجوق به‌اضافه محلات سه‌گانه کدیور، کوشمغان و زاوغان در مقاطع تاریخی متفاوتی تشکیل شده است. حدفاصل بین محله‌ها را (به‌جز دو محله به هم چسبیده ناسار و اسفنجان) باغ‌ها تشکیل میدادند، به‌طوری‌که امروز نیز مابین محلات پنج‌گانه شرق و محلات سه‌گانه غرب را باغ‌ها فراگرفته است.
هر محله دارای یک مرکز محله بزرگ بوده و از جزو محلاتی به وجود آمده است که در مرکزیت خود خدمات موردنیاز جزئی از محله کلی را در اختیار ساکنان قرار می‌دهد. امروزه مرکزیت خدماتی این جزو محلات، مرکز محله نامیده می‌شود.
بافت تاریخی شهر سمنان، مساحتی برابر یا حدود ۱۲۰۰ هکتار مشتمل بر محدوده بافت کالبدی و بافت هم پیوند باغات تاریخی است که طرح ضوابط اختصاصی آن برای حفاظت و پاسداشت از این محدوده ارزشمند در حال تهیه و تصویب است.
هانی رستگاران، مسئول ثبت آثار و حریم میراث ملی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما