سعید پارسائیان، مسئول بافت و حرایم میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان وبلوچستان در یادداشتی نوشت: اصطلاح سنگ صابون سیاه(کلریتChlorite) برای اشاره به سنگ‌های کلریت و سنگ استئاتیت بکار می‌رود و به جهت نرمی و لغزنده بودن به این نام مشهور شده است و در ناحیه داخلی ایران که دارای کمربند آتشفشانی است یافت می‌شود. ظروف سنگ صابونی در محدوده جغرافیایی وسیعی شامل محوطه‌های بین النهرینی، خفاجه، اور، ماری و موهنجودارو در دره سند، ‌ام النار، هیلی، فیلکه و تاروت در حوزه خلیج فارس تا تپه یحیی، شهدا، جیرفت، شوش و بمپور در جنوب شرق ایران یافت شده‌اند.استفاده از اصطلاح سنگ صابون صرفاً به این دلیل است که برای چندین دهه این نوع سنگ با این نام شناخه و معرفی شده است. اما دلیل مهمتر اینکه تاکنون هیچ مطالعه آزمایشگاهی در مورد نوع آن انجام نگرفته است بنابر این ما هنوز نمی‌دانیم که این سنگ‌ها از کدام نوع هستند، صابونی، کلریت یا کلریت-شیست.

در تابستان سال ۱۴۰۳ نیروهای انتظامی استان سیستان و بلوچستان دریکی از روستاهای شهرستان زرآباد موفق به کشف ۴ عدد شیء باستانی ساخته شده از سنگ کلریت شدند. طبق بررسی‌های به عمل آمده دو عدد از این‌ شیءها اصیل و اصالت دو عدد دیگر که با مهارت تمام ساخته شده‌اند تا حدودی مورد تردید است و نیاز به پژوهش‌های آزمایشگاهی دارند و از آنجا که از دست قاچاقچیان و حفاران غیر مجاز به دست آمده‌اند از محل دقیق پیدایش آن‌ها اطلاعی در دست نیست اما به احتمالی می‌تواند از کاوش‌های غیر مجاز از حوزه فرهنگی جازموریان و به احتمال دیگر از حوزه فرهنگی هلیل رود در دشت جیرفت بدست آمده باشد. از نقطه نظر گاهنگاری هر چهار شیء مزبور متعلق به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد است. این مجموعه شامل پیکره شیر نر نشسته، بز مسبک با شاخ نمادین، پیکره انسانی مرد و پلاک عقاب است.

پیکره شیر نر نشسته به طول ۱۸، عرض۷ و ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر و ۱۴۰۰ گرم وزن دارد و به صورت ماهرانه‌ای حجاری شده است. پیکره تقریباً سالم بوده و تنها انگشت اول پنجه دست راست و گوش سمت چپ آن ناقص است. دم پیکره نیز که شکسته بوده با چسب چسبانده شده است. یال شیر با خطوط ساده و به شکل ۸ و در بالای سر به شکل نیم دایره‌ای جناغی نمایش داده شده است. بخش انتهایی دم شیر به شکل مارپیچ ترسیم شده و دم از پشت بالا آمده بر روی کمر و پشت سر بر روی یال قرار گرفته است. چهره شیر تقریباً واقع‌گرایانه با چشمانی دایره‌ای شکل و مردمکی گرد و برجسته با دندان‌هایی مثلثی و در حال غرش. شکل بینی شیر ذوزنقه‌ی متساوی الساقین با دو حفره بینی گرد. پا بصورت عضلانی و با ماهیچه‌های برجسته نشان داه شده. آلت تناسلی این شیر بشکل واقع‌گرایانه به نمایش آمده است. اصالت این پیکره کمی قابل تردید است.

در میان‌اشیای مصادره شده گورستان‌های دشت جیرفت پیکره شیر نشسته‌ای که قابل مقایسه با پیکره مورد گفت‌وگو است، وجود دارد. این پیکره نیز شیری از جنس کلریت را به صورت نشسته نشان داده است. شیر نشسته مصادره شده از سوی نیروهای امنیتی استان سیستان و بلوچستان نسبت به شیر جیرفتی بسیار ظریفتر ساخته شده و تزئینات روی بدن آن نیز پربارترمی باشد. با این حال این دو پیکره دارای نقاط مشترکی می‌باشند: هر دو پیکره از جنس سنگ سیاه نرم کلریتی ساخته شده‌اند، در روی هر دو پیکره یال‌های جانور نشان داده شده‌اند، هر دو پیکره به صورت نشسته نشان داده شده‌اند و هر دو پیکره متعلق به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد است.

 

بز مسبک با شاخ نمادین نیز به طول ۵/۲۹، عرض ۵/۱۵ و ضخامت ۳ سانتی‌متر و با وزن ۱۱۵۰ گرم متشکل از بدنی تقریباً مستطیل با چهار پای مخروطی شکل و شاخی نمادین و بزرگتر از بدن و به شکل هلالی است. بر روی سمت راست این شاخ نقش برجسته عقرب به زیبایی و واقعگرایانه شامل بازو با دو چنگال به شکل ۷، پاها بصورت خطوط نازک ترسیم شده، دم حجاری شده، کل بدن عقرب با نقوش ساده خطی تزئین شده، در سمت دیگر شاخ یک شیر در حال تعقیب یک بز برای شکار است. این شیر با دمی برگشته به بالا تا بر روی کمر نشان داده شده انتهای دم مخروطی شکل شیر با خطوط ساده و مورب تزئین شده است.

بدن شیر از قسمت گردن (یال) تا به انتهای کمر با تزئینات موی آن با خطوطی به شکل ۷ و ۸ به نمایش آمده. چشم‌های شیر داخل حدقه دایره شکل و مردمک گرد حکاکی شده است. دهان شیر باز است و نمایش دندان‌های آن نشان از غران بودن شیر دارد. یک پیکان دو سر از سر بز پائینی شروع و به سم پای بز شکاری مورد حمله شیر متصل شده است. این بز دومی در حال فرار است و موهای بدن آن به صورت نیم هلالی یا ناخنی ترسیم شده، حدقه چشم و مردمکش بیضی است و شاخ‌ها برای نشان دادن بٌعد، بلند و کوتاه نشان داده شده و با نوارهای سه خطی تزیین شده است. حاشیه شاخ‌ها با دو نوار باریک برجسته تزئین شده که این نوار در بخش پایینی شاخ کامل و در بالای شاخ تا ابتدای قوس هلال امتداد دارد.

در روی بدنه بز اصلی نقش چهار جام پایه دار یا نوعی گیاه نمادین با شکل‌های ساده هندسی حکاکی شده و در زیر آن‌ها نوارهای تزیین شده‌ای که می‌توانند نمادی از موی مجعد جانور باشند بر روی یک نوار مدورآمده‌اند. شکل مخروطی پاهای بز با تزئین خطوط مورب بر بالای آن نیز قابل تامل است و بر زیبایی این اثر افزوده است بخشی از پای جلویی بز شکسته و ناقص است.

چشمان این بز به صورت دو قطره اشک نقر شده. شاخ نیز از محل اتصال به سر جدا شده و با چسب چسبانده شده است. در مجموعه‌های جیرفتی این شیی نظیری ندارد.

 

پیکره انسانی مربوط به مردی‌ایستاده به طول ۲/۲۳، عرض۷/۹ و ضخامت ۴/۵ سانتی‌متر با وزن ۸۳۰ گرم است که دست راست آن به صورت احترام بر روی سینه گذاشته شده است. دست چپ پیکره شکسته و ناقص است اما با توجه به جهت آن می‌توان حدس زد که از بدن فاصله دارد و رو به جلو است. لباس این پیکره کوتاه و تا پایین باسن کشیده شده است. این لباس با چین‌های منظمی تزئین شده و گویی درکمر با وسیله‌ای بسان کمربند جمع شده و فاقد آستین است و به نظر می‌رسد شال ساده‌ای است که به صورت ماهرانه بر روی بدن پیکره قرار گرفته و قسمت پایین آن با خطوط جناقی تزئین شده است.

شالی دیگر در روی‌شانه پیکره افتاده که تا پائین کمر کشیده شده است. موهای بلند این پیکره بافته شده و بخش بالایی گوش را پوشانده و از میان دو کتف پیکره رد شده و تا نیمه کمرامتداد دارد. شلوار پیکره ساده بوده و از آنجا که فاقد هرگونه خط و چروک است ظاهراً از چرم تهیه شده است. پاهای پیکره درون چکمه‌ای گذاشته شده که توسط دو نوار نازک تزیین شده است. چشم‌های این پیکره بادامی و کشیده و یادآور پیکره‌های سومری است و لب آن نیز کلفت است. نوک بینی پیکره شکسته و ناقص است. این گونه پیکره در مجموعه جیرفتی دیده نشده است اما پیکره مردایستاده دیگری در میان مجموعه‌های باکتریانا وجود دارد که دارای برخی از اشتراکات با این پیکره است.

هر دو پیکره‌ایستاده‌اند، هر دو پیکره از سنگ کلریت ساخته شده‌اند هر دو پیکره دامن پوشیده‌اند و هر دو پیکره متعلق به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد هستند.

 پیکره ترکیبی مرد با دامنی از سنگ خارای سفید و بدن از جنس کلرایت باکتریانا (Ligabue &Salvatori ۱۹۸۹ )

پلاک کلریتی عقاب دو طرفه هم یک شیء مستطیل شکل به طول۲۳، عرض۱۶ و ضخامت ۳ سانتی‌متر و ۱۵۲۰ گرم وزن است. نقش یک عقاب و دو مار پیتون در پشت و روی این پلاک در داخل یک کادر مستطیل به نحو زیبایی حکاکی شده است. کادر مستطیل با نقوش هندسی به شکل ۷ و ۸‌های موازی تزیین شده‌اند و بخش میانی این ۷ و ۸‌ها که به شکل مثلث‌های متساوی الساقین در آمده‌اند با اشکال نقطه‌ای و نوارهای ساده باریک جدا از هم تزئین شده‌اند. بخش بالایی کادر مستطیل تقریباً ساده است وتنها در بخش میانی ضلع بالایی با نواری بیضوی و دایره‌های کوچک متداخل تزئین شده‌اند.

در بخش داخلی این چارچوب یک عقاب بال گشوده و انتهای هر دو بال گشوده عقاب به سر دو مار پیتون که مقابل هم قرار گرفته‌اند منتهی شده است. دهان مارها باز شده و حالت تهاجمی به خود گرفته‌اند. دو پای عقاب هم باز شده و بدنه پرنده در روی دم آن که نقش نگهدارنده آن را داشته استوار شده است. بدن عقاب با حفره‌های بسیار کوچکی تزیین شده است اما به سبب کوچکی بیش از حد این حفره‌ها بعید به نظر می‌رسد به خاطر کوچک بودن حفره‌ها برای تزیین و پرکردن آن‌ها از سنگ‌های نیمه گرانب‌ها استفاده شده باشد. چشمان عقاب از دو دایره درون هم تشکیل شده و پرهای سر با خطوط منحنی ساده شکل داده شده است.

با توجه به شکل ظاهری شیء در مورد کاربری اصلی این اثر نمی‌توان به قطع نظر داد که آیا وزنه برای اندازه‌گیری و توزین بوده، یا بعنوان نماد مورد استفاده بوده است یا نقش تعویذ و طلسم را داشته!

نقش عقاب به شکل‌های گوناگون در روی‌ اشیای مختلفی در مجموعه جیرفتی دیده شده است. بدنه عقاب‌های جیرفتی با سنگ‌های نیمه گرانبها تزئین و ترصیع شده است. عقاب، چه به شکل پیکره و چه به صورت صفحات تخت معروف به صفحه بازی، کیف/ وزنه‌ها و ظروف به فراوانی وجود دارد، اما تاکنون هیچ نمونه‌ای محصور در قاب گزارش نشده است.

 قاب کلریتی با نقش عقاب و پیتون در دو سو

صفحه کلریتی به شکل عقاب در مجموعه جیرفتی 

انتهای پیام/