میراث‌آریا: طبّالی (طبل‌زنی) یکی از آیین‌های سنتی ماه رمضان در شهرستان طبس است که پس از گذشت بیش از ۱۴۰ سال، توسط منادیان سحرخیزی قبل از اذان صبح در شهر به اجرا در آمده و مردم را بیدار و به روزه‌داری دعوت می‌کند.
آیین طبّالی سحرگاه هر روز، قبل از اذان صبح در یکی از بلندی‌های شهر به اجرا در می‌آید. در اجرای این آیین در سه نوبت، به ترتیب سه ساعت، دو ساعت و یک ساعت مانده به اذان صبح طبل تحت عنوان‌های طبل سه، طبل دو و طبل یک با آهنگ خاصی به صدا در می‌آید..
حجت الاسلام تکمیلی امام جمعه شهرستان طبس گفت: یکی از موقوفات قدیمی شهر طبس که قدمت آن به حدود ۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد موقوفه عمادالملکی است و یکی از نیات ۵۰ گانه این موقوفه طبالی در ماه رمضان در ۳ نوبت است که خوشبختانه این سنت ثبت ملی هم شده است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی، طبل‌زنی را از سنت‌های دیرینه مردم دیار خاوران برای بیدار کردن در سحرهای رمضان دانست و گفت: در گذشته‌های دور مراسم طبل‌زنی در ماه رمضان برای آگاه کردن مردم هنگام سحر در شهرستان طبس رایج شده بود.
سید احمد برآبادی افزود: این سنت در بسیاری از شهرستان‌های خراسان جنوبی رواج داشته و بیش از همه ردپای آن را می‌توان در شهرستان طبس مشاهده کرد.
او اضافه کرد: تاریخ موقوفه عمادالملکی به سال ۱۳۰۰ هجری قمری بر می‌گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات واقف بوده است.
این پژوهشگر میراث فرهنگی خراسان جنوبی اظهار کرد: مکان به صدا درآمدن طبل‌ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، بالای ارگ طبس و کاروانسرای میدان امام (ره) بود اما امروز این آیین در بالای حسینیه عمادالملک انجام می‌شود.
او بیان کرد: آلات و وسایل طبل‌زنی ماه مبارک رمضان در طبس شامل پنج قطعه ظرف استوانه‌ای شامل سه عدد کاسه به نام «چاشنی» و سه ظرف استوانه‌ای به نامهای «سرنواز»، «بردست» و «آلیاژی» که معمولاً ترکیبی از «مس و نقره» بوده و با استفاده از پوست گاو و روی ظروف فوق طبل‌ها آماده شده است.
محمد عرب رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان طبس گفت: ماه رمضان افزون بر معنویت و حال و هوای خاص خود، با آداب و رسومی نیز همراه است که هر چند برخی کم رنگ شده اما مروری از آن چه باقی مانده، حس خوبی از گذشته‌ها را یادآور می‌شود. در گذشته هر شهر و روستا بر اساس باورهایی که گاه ریشه در فرهنگ مردم آن داشت دارای آداب خاصی برای ماه رمضان بود. «ماه دید» از مراسم قدیمی و رایج در بیشتر نقاط است اما در طبس به این عنوان شناخته می‌شود. این که شب آخر شعبان برای رؤیت هلال ماه رمضان بر بلندی می‌رفتند و برای اعلام عید فطر هم این کار را تکرار می‌کردند. یکی دیگر از این رسوم کهن و سنت‌های حسنه که هنوز هم در دل مردمان طبس زنده است و شب‌های رمضان را رنگ و بویی متفاوت می‌بخشد مراسم طبل زنی است، این مراسم در حوزه گردشگری مذهبی یکی از ظرفیت‌هایی است که در شهرستان طبس که بعنوان چهارمین شهر زیارتی کشور بخاطر وجود آستان مبارک حضرت حسین بن موسی الکاظم (ع) شناخته می‌شود، می‌تواند باعث رونق و جذب بیشتر گردشگری مذهبی و سایر شاخه‌های گردشگری در شهرستان زیبای طبس شود.
او افزود: مراسم و آیین‌های مذهبی چون طبل زنی، نخل گردانی و مراسمات عاشورا و تاسوعا مراسماتی هستند که می‌توانیم از طریق آن‌ها گردشگران مذهبی را به شهرستان جذب کنیم.
عرب بیان کرد: مراسم طبل زنی که با شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است در ابتدای ماه مبارک رمضان با عنوان شادمانه یا شادیانه نوید حلول ماه رمضان را می‌دهد همچنین در انتهای ماه مبارک رمضان فرارسیدن عید سعید فطر را نوید می‌دهد. این مراسم در ماه مبارک رمضان در دو نوبت سحر و افطار اجرا می‌شود. در سحرهای ماه رمضان در سه نوبت اجرا می‌شود و هر بار اجرا، به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل با ضرب آهنگی متفاوت نواخته می‌شود. این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کرد و در پایان نوبت سوم که ریتم آن متفاوت است و مردم با شنیدن آن متوجه می‌شوند که زمان کوتاهی به اذان مانده است. این مراسم را به «بیدار باش» می‌شناسند.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان طبس گفت: همانطور که گفته شد سه نوبت بر طبل نواخته می‌شود طوری که سه ساعت مانده به اذان طبل اول برای تهیه کردن سحری نواخته می‌شود و این کار به طبل یک معروف است و بعد ازآن طبل دو، یک ساعت قبل از اذان و برای خوردن سحری به صدا در می‌آید و آخرین طبل هم حکایت از وقت اذان و نماز دارد که برای اعلام آن پس از نواختن طولانی، سه تک ضرب بر طبل می‌کوبند. طبال‌ها در پایان هر مرحله به تعداد همان نوبت به صورت ضربی به طبل می‌کوبند تا فرد روزه دار متوجه شود در کدام مرحله است.
او افزود: در گذشته پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک (شمخال) به صدا در می‌آمد. به برگزارکنندگان این عمل زنبورک زن و نقاره زن می‌گفتند و تمامی این کارها در اکثر مناطق به طور موروثی صورت می‌پذیرفت و به ندرت غریبه‌ای وارد این کار می‌شد. زمان اجرای طبل زنی، به کمک ساعت‌های آبی (شامل تشتی بزرگ و فنجان مسی متوسطی که ته آن سوراخ‌ریزی داشت ) مشخص می‌شد.
عرب همچنین گفت: صدای پر طنین این طبل‌ها با ترتیبی موزون و دلنشین خاطره‌ی نقاره زنی بارگاه امام هشتم (ع) را در یادها زنده می‌کند.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان طبس تصریح کرد: تاکنون نخل‌بندی و نخل‌برداری کریت، طبل زنی سحرهای ماه مبارک رمضان، گیوه بافی، سبدبافی یا بوریا بافی، مس‌گری، پخل بافی، قلم زنی ویژه طبس، مهارت پخت نان تُنُک و مهارت پخت نان اوزون بنام شهرستان طبس در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌اند و بعضی مراسم و آئین‌ها و هنرها بصورت استانی یا مشترک با سایر شهرستان‌ها نیز ثبت ملی شده است و پرونده سه مورد از مراسمات عاشورایی شهرستان طبس شامل: مراسم شمایل حضرت ابوالفضل (ع)، پرونده کاروان اُسرای کربلا و پرونده اصغر صغیر از مراسم و آداب کهن عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام برای ثبت در فهرست میراث معنوی کشور تهیه شده است.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس هم درباره موقوفه طبل‌زنی گفت: ماه رمضان در هر منطقه‌ای سنت‌های ویژه خود را دارد، سنت‌هایی که برگرفته از فرهنگ و اعتقادات دیرینه آنهاست.
علی‌امینی نسب با بیان اینکه ده‌ها سال است آیین سنتی نواختن طبل در شب‌های ماه مبارک رمضان در طبس اجرا می‌شود، افزود: این طبل‌ها در سه نوبت نواخته می‌شوند و میزبان سحرخیزان هستند به گفته مورخان تاریخ این طبل‌ها به دوره زندیه برمی‌گردد که سال‌ها بعد وقف نامهای برای آن تنظیم شده است.
او گفت: این وقف نامه در سال ۱۳۰۰ هجری قمری تنظیم شده است، اما طبل‌ها قبل از این تاریخ هم‌زده می‌شد و حدود ۱۵۰ سال است که طبل زنی در طبس قدمت دارد.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس اظهار کرد: یکی از موقوفات شاخص و جزء ۵۴۷ موقوفه شهرستان طبس موقوفه عمادالملکی بوده است که مراسم طبل زنی در ماه مبارک رمضان یکی از نیات موقوفه عماد الملک بوده که هرساله انجام می‌شود.
او با بیان اینکه این موقوفه بیش از ۱۰۰ رقبه و ملک دارد گفت: طبل زنی در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور هم به ثبت رسیده است و میراثی ماندگار برای آینده‌گان است.
امینی نسب یادآور شد: شهرستان طبس دارای ۳۵ موقوفه با نیات افطاری، عزاداری، اطعام و قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان است.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان طبس ادامه داد: موقوفه عمادالملکی اکنون غیر متصرفی بوده و متولی آن احمد یحیی شیبانی بوده که هرسال برابر وقف‌نامه به نیات آن عمل می‌کند.
او افزود: یکی از دلایلی که این طبل‌ها همچنان نواخته می‌شود، ابتکاری است که مرحوم عمادالملک داشته زیرا وقف‌نامه‌ای را تنظیم و مشخص کرده چه کسانی مشغول طبالی و چه کسانی زنبورک‌چی و مشغول شلیک توپ باشند.
امینی نسب با بیان اینکه افراد فنجان‌کش یا پنگان‌کش هم در این وقف‌نامه مشخص هستند، گفت: بنابراین در وقف‌نامه‌ای که زمان عمادالملک تنظیم شده، برای هریک از افراد مقرری تعیین شده که همچنان تا امروز این وقف از طرف متولی امور عمادالملک پایدار است.
امینی نسب اظهار کرد: حدود ۲ هفته مانده به ماه رمضان، متصدی طبل‌زنی وسایل را از اداره اوقاف طبس تحویل می‌گیرد و آن‌ها را آماده می‌کند که با توجه به سکوت شب در طبس، مردم روستاهای نزدیک شهر با صدای طبل بیدار می‌شوند و سحری می‌خورند.
شهرستان طبس در مسیر ارتباطی استان‌های مختلف کشور به سمت مشهد مقدس قرار دارد و در فاصله ۲۷۰ کیلومتری غرب بیرجند است.
انتهای پیام/
نظر شما