این کاروانسراها، مسافرخانه‌ها و خانقاه‌ها که اغلب مسافران در آن‌ها اتراق می‌کردند، جنب دروازه‌های شهر بنا می‌شدند که مسافرها مجبور نباشند برای توقف در شهر، راه طولانی را بپیمایند و به مرکز شهر بروند، به همین سبب در جوار آن‌ها امکاناتی نظیر حمام، مسجد و بازارچه‌هایی پدید می‌آمد که احتیاجات کاروانیان را تأمین کند.
در وقف نامه‌های قدیمی تبریز نیز اغلب مطالبی در این زمینه به چشم می‌خورد که واقف، مکانی را برای استراحت مسافران تعیین کرده و شرایطی برای پذیرایی از آن‌ها و مدت‌زمانی که می‌توانستند در آنجاها توقف نمایند، قرار داده است. چنانکه در وقف نامه ربع رشیدی در بحث "دارالضیافه" به طور تفضیلی در این خصوص ذکر شده است.
طی ۲۰۰ سال گذشته رفت‌وآمد اروپاییان به ایران بیشتر شد، اغلب جهانگردان از اقامتگاه سفیران و کنسولگری‌ها یا نزدیکانی که در تبریز سکونت داشتند، استفاده می‌کردند و چراکه به‌جز کاروانسرا، مهمانخانه‌ای برای پذیرایی از آن‌ها در شهر وجود نداشت.
ازاین‌رو نخستین مهمانخانه به سبک جدید شهر تبریز در سال 1321ه.ق / 1282ه.ش توسط میرزا اسحق خان معززالدوله، فرزند حاجی میرزا مهدی کلانتر و بیگلربیگی تبریز و برادر میرزا ابراهیم‌خان شرف الدوله، از نخستین نمایندگان مجلس شورای ملی در مشروطه، ایجاد شده است.
این خاندان از سرشناسان و آزادیخواهان تبریز بودند و در کوی "باغمیشه" بیرون از قلعه شهر زندگی می‌کردند.
حاجی کلانتر در نزدیکی بازارچه و دروازه باغمیشه، جنب سربازخانه و میدان مشق قدیم سر کوچه میرزا نصرالله که اکنون عمارت دانشسرای مقدماتی و کتابخانه تربیت بر روی آن قرار گرفته، کاروانسرای بزرگی داشت که به کاروانسرای "کلانتر" معروف بود. این کاروانسرا از راه توارث به میرزا اسحق خان، کدخدای باغمیشه تعلق گرفته بود که او آنجا را تخریب کرده و ساختمانی با اتاق‌های متعدد، آشپزخانه، سالن غذاخوری و رستوران پدید آورد و نام آن را "مهمانخانه نظافت" نهاد و در جوار آن، قرائت‌خانه‌ای نیز بنا نهاد که آن نیز نخستین قرائت‌خانه تبریز محسوب می‌شود.
طی اعلانی که در بیست و پنجم شعبان 1321 ه.ق درباره افتتاح این مهمانخانه به خط نستعلیق و چاپ سنگی انتشاریافته، مطالبی درباره محل پذیرایی و دادن غذا به بیرون درج‌شده که در آن زمان به‌کلی تازگی داشته است.
در مورد این مهمانخانه و قرائت‌خانه، مرحوم تقی زاده در کتاب" تهیه مقدمات مشروطه در آذربایجان"می‌نویسد: «برادران کلانتری باغمیشه، خصوصاً برادر کوچک‌تر معززالدوله که ازجمله ترقی‌طلبان بزرگی بود، قرائت‌خانه‌ای در نزدیکی "قاری کورپوسی" تأسیس نمود و مهمانخانه‌ای بنا کرد که بسیار زیبا و مفید بود. در جای دیگر با تعجب متذکر شده است: «این مهمانخانه "زنگ اخبار" نیز داشت.»
این قرائت‌خانه در اوایل مشروطه، سه بار مورد هجوم قرارگرفته و به غارت رفت و از نو دایر شد.
حال ۱۱۷ سال از تأسیس اولین مهمانخانه در تبریز می‌گذرد و این شهر کهن همچنان پذیرای مسافران و گردشگران بی‌شماری از جای‌جای جهان است که در ۳۵ هتل، ۲۹ هتل‌آپارتمان و ۳۰ مهمان‌پذیر قدیمی به پذیرایی و ارائه خدمات به آن‌ها می‌پردازد.
انتهای پیام/
