خرگرد یکی از قریه‌ها یا شهرک‌های کهن و پر آوازه ولایت خواف بوده که حداقل از سده چهارم ه. ق نامش به متون معتبر تاریخی و جغرافیایی مانند «تاریخ نیشابور» الحاکم نیشابوری (۴۰۵-۳۲۱ه. ق)، «صورةالارض» ابن‌حوقل (۳۵۰ه. ق)، «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» مقدسی (۳۷۵ه. ق) و «معجم البلدان» یاقوت حموی (۶۲۱-۶۱۵ ه. ق) آمده است.
به‌نظر می‌رسد که با گذشت زمان، اعتبار خرگرد افزایش یافته، شهرت و عظمت آن از قرن ششم تا نهم ه. ق در اوج بوده زیرا احتمالا در اواسط قرن ششم یکی از نظامیه‌ها که ایفای نقش دانشگاه‌های جامع را به عهده داشته، به سعی و سفارش «خواجه نظام‌الملک طوسی» در خرگرد ساخته شده و در اواسط قرن نهم ه. ق نیز مدرسه عظیم و باشکوه غیاثیه به همت «غیاث‌الدین پیر احمد خوافی» در خرگرد احداث شده و رسالت علمی خرگرد خواف را تداوم داده است.
جالب و قابل تأمل این که گویا مدرسه غیاثیه خرگرد صرفا یک موسسه فرهنگی و آموزشی نبوده بلکه به عنوان یک نماد تجسمی و تزیینی نیز به خرگرد اعتبار می‌بخشیده است. دلیل طرح این فرضیه این است که تمامی بدنه‌های خارجی بنا با کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی آراسته شده و در هیچ نقطه‌ای داغی دیوار یا نشانه‌ای از الحاق سازه معماری به آن دیده نمی‌شود.
حتی در پشت بنا (جبهۀ جنوب غربی) سعی شده است با قرینه‌سازی جلو آمدگی‌های منشوری‌شکل در دو طرف و بیرون‌زدگی دیوار پشتی کتابخانه و آرایش آن‌ها با آجر و کاشی، بنا را خوش منظر نشان دهند.
بنابراین می‌توان فرض کرد که مدرسه غیاثیه با ساختار و منظری متناسب و متقارن مشتمل بر یک ایوان ورودی بلند و دو گنبد بر دو سوی ایوان و دو برج مدور تزیینی با پایۀ چند ضلعی و ساقه استوانه‌ای بر دو گوشه جبهه ورودی مانند یک نمادٍ تجسمی در میانۀ میدان مرکزی شهر خودنمایی می‌کرده است.
در برداشت «برنارد اوکین» از موقعیت و ماهیت آن بنا تا حدودی به جلوه نمادین مدرسه اشاره می‌شود: «چون مدرسه در دهکده‌ای کوچک بنا شد، ساختمان‌های مجاور برای تحقق نقشه آرمانی که قوام‌الدین داشت، مانعی محسوب نمی‌شدند».
البته اعتقاد اوکین بر این‌که خرگرد در عصر تیموریان دهکده کوچکی بوده، قابل تردید است زیرا وسعت عرصۀ محوطه باستانی خرگرد بیانگر خلاف نظریه اوکین می‌باشد و از طرف دیگر مدرسه غیاثیه خرگرد در جایگاه یک بنای شهری ارزیابی می‌شود نه روستایی. شاید مناسب‌تر باشد این فرضیه را بپذیریم که تجسم نمادین مدرسه، در میدان مرکزی شهر خرگرد خود نمایی می‌کرده است.
مدرسه غیاثیه بنایی است چهار ایوانی با نقشه مستطیل دارای ابعاد ۵۶×۴۴متر ایوان بلند و ورودی بر میانه قاعدۀ شمال‌شرق ایجاد شده و راهرو از انتهای آن ایوان به درون راه یافته است.
پس از ورودی نخستین فضای معماری «هشتی» چلیپایی شکل مدرسه است که بازوی سمت راست آن از طریق درگاهی به «مسجد» و بازوی سمت چپ به «مدرس» گشوده می‌شود.
مسجد و مدرسه از نظر پلان و تزیینات تقریبا مشابه یک‌دیگرند با این تفاوت که بر دیوارٍ قبله مسجد محرابی نفیس تعبیه شده است.
مدرسه غیاثیه از نوع بناهای چهار ایوانی است که بزرگ‌ترین ایوان در سمت قبله است و دو ایوان جانبی مدرسه نسبتا کوچک‌تر و قرینۀ یک‌دیگرند.
بر دو جانب هر یک از ایوان‌ها هشت غرفه یا ایوانچه با هشت حجره در انت‌ها به صورت دو طبقه ساخته شده است. در هر گوشه نیز علاوه بر دو اطاق چلیپایی شکل نسبتا بزرگ بر روی هم، یک درگاهی تعبیه شده که ورود به طبقۀ اول و بام را ممکن می‌کند.
از میانه دیوار انتهایی ایوان جنوب‌غربی یا ایوان قبله مدرسه یک درگاهی به تالار مستطیل‌شکلی باز می‌شود. احتمال دارد که آن فضای معماری کتابخانه مدرسه بوده است.
مدرسه غیاثیه خرگرد دارای یک در اصلی و هشت ورودی فرعی است که از طرفین به درون مدرسه راه داشته است. نکتۀ جالب و قابل تأمل این که بر روی بدنه گچ‌اندود دیوارهای جانبی آن درگاه‌ها آثار و نشانه‌هایٍ نصب در مشاهده نمی‌شود و این امر به این معنی است که رفت و آمد عموم به درون مدرسه مجاز و امکان‌پذیر بوده و این امر خود شاهد بر این است که اطراف مدرسه باز و احتمالا معبر عام بوده است.
حضور تعداد زیادی از طالبان علم و استادانٍ دانشمندٍ مدرسه غیاثیه در خرگرد، رونق و رواج علم و معرفت را در آن شهر موجب می‌شده است.
شیوه معماری، تزیینات معماری و کتیبه‌ها
مدرسه غیاثیه خرگرد خواف به شیوه معماری «آذری» ساخته شده است، در این شیوۀ معماری که از اوایل قرن هشتم هجری قمری در آذربایجان آغاز و سپس در سرتاسر ایران گسترش یافت، بناها در دو مرحلۀ سفت‌کاری و نازک‌کاری ساخته می‌شدند؛ در صورتی که در شیوه قبلی یا «شیوۀ رازی» بناها در یک مرحله شکل می‌گرفتند و تزیینات و کتیبه‌ها همزمان با چیدن دیوارها بر بدنه بنا جای می‌گرفتند.
در سبک آذری معماران و هنرمندان فرصت می‌یافتند پس از برپایی کالبد بنا، بدنه‌ها را در خارج و داخل بنا به کمک مصالح گوناگون بیارایند.
به پیروی از این اصل و نیز چگونگی ساختار بنا، تاکید بر زیبایی و چشم‌نواز بودنٍ مدرسه غیاثیه در تمامی نقاطٍ مدرسه محرز گردیده و معمار در جهت همانند کردن آن با «بهشت» گام برداشته است.
از جبهه شمال که به ایوان ورودی بنگریم، علاوه بر تقارنٍ برج‌ها در دو گوشه و غرفه‌های طرفینٍ ایوان، رعایت نسبت‌های طلایی در دهانه‌ها و ارتفاعات، منظر بنا بسیار موزون و منطقی به نظر می‌رسد.
با چیدمانٍ کاشی به شیوه‌های گوناگونٍ معرق و هفت رنگ، در هیأت نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه زیباترین منظر را به نمایش گذاشته‌اند. هماهنگی و توازن گنبدهای متقارن مسجد و مدرسه با ایوان ورودی مطبوع و دلنشین است.
بر دو سوی هشتی ورودی مدرسه غیاثیه، مسجد و مدرس (تالار اجتماعات) واقع شده‌اند. این دو فضای فاخر معماری از نظر نقشه یکسان اما از جهت تزیینات معماری اندکی با یکدیگر متفاوتند اما هر دو خوش منظر و زیبایند.
عمده‌ترین تفاوت ساختاری آن‌ها در این است که تالار سمت راست (مسجد) برخوردار از محرابی در سمت قبله است، بی‌تردید این محراب از جمله زیباترین و ظریف‌ترین فضاهای معماری مدرسه به شمار می‌رود و ظرافت و باریکی تراشه‌های کاشی که به صورت معرق در کنار هم چیده شده و تزئینات و کتیبه‌ها را شکل داده‌اند، بیننده را به شگفتی و تحسین وامی‌دارند.
آرایش داخلی مسجد و مدرس نیز زیبا و باشکوه است. ازاره دیوارها با نقوش ستاره‌ای و چند ضلعی که با تلفیق کاشی و سنگ مرمر سفید شکل گرفته زینت یافته و گوشه جرزها نیز با ستون نماهای مرمرین تا ارتفاع حدود یک متر تجهیز و استحکام بخشی شده است.
تبدیل قاعده مربع به هشت و شانزده ضلعی و در نهایت یک نورگیر زیبای هشت‌ضلعی در میان یک شمسه، با فیلگوش‌ها برای هنرمند فرصتی فراهم کرده تا با کاربندی، مقرنس، قاب‌بندی‌های متناسب و نقاشی روی گچ زیر گنبد را چون جواهر بیاراید و نورگیرهای جالب و زیبایی که انعکاس پرتوهای نور را از سقف به بدنه‌ها می‌تابانیده‌اند در مقرنس‌ها و قاب‌ها با ایجاد سایه‌روشن چشم‌انداز رؤیایی و زیبایی ایجاد می‌کردند.
کلیه عوامل تزیینی و ساختار مسجد و مدرس، آن‌ها را در قامت فضاهای مناسب معنوی و اموزشی در آورده است.
آرایه‌های بدنه داخلی صحن مدرسه، ایوان‌ها و غرفه‌ها هم بسیار زیبا و متین هستند.
دور ایوان‌های چهارگانه و اطراف ورودی در ایوان شمالی در داخل و خارج با کتیبه ثلث درشت و زیبای سفید بر زمینه لاجوردی آراسته شده و بر رویه پایه‌های حد فاصل غرفه‌ها نیز قاب‌های تزیینی به رنگ‌های سبز، نارنجی، فیروزه‌ای و آبی بر زمینه لاجوردی نقش بسته که برخی از آن‌ها مکتوب به کتیبه و برخی مزین به نقوش تزیینی هندسی و گیاهی می‌باشند. لچکی‌های دو طرفه طاق‌ها نیز با اسلیمی و تزیینات رنگارنگ زینت یافته است. دیوار غرفه‌ها و ایوان‌ها تا ارتفاع حدود یک متری ازاره تزئینی تلفیق سنگ مرمر و کاشی داشته و بدنۀ غرفه‌ها با خطوط معقلی و قاب‌های هندسی زینت یافته‌اند. دیواره و سقف ایوان‌ها با گل‌های اطلسی، شمسه و قاب‌های صلیبی شکلٍ بسیار زیبا تزیین شده و انتهای ایوان‌ها با مقرنس‌های پر کار و زیبا آراسته شده است. بر اساس کتیبه‌ها، مدرسه غیاثیه خرگرد به سعی «پیر احمد خوافی» وزیر شاهرخ تیموری و با معماری هنر مندانۀ دو برادر معمار به نام‌های استاد «قوام‌الدین» و استاد «غیاث‌الدین» شیرازی بنیان گرفته است. استاد قوام‌الدین کار را تمام نکرده از دنیا رفت و به فاصله کمی از مدرسه در گورستان عمومی خرگرد به خاک سپرده شد و برادرش استاد غیاث‌الدین در سال۸۴۸ ه. ق کار را به پایان برد. آن بنای مجلل احتمالا با الهام از نام او و غیاث‌الدین پیر احمد خوافی «غیاثیه» نامیده شد و پس از آن، صفحات سفید گچ‌اندود دیوار هایش در بعضی نقاط جلوه گاه اشعار و پند‌های عبرت آموز رهگذران شد.
این بنا در گذر زمان آسیب‌های فراوانی دیده و سال‌های متمادی توسط انجمن آثار ملی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت گردیده، در تاریخ پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰ به شماره ۱۲۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
به نظر می‌رسد اختصاص مدرسه غیاثیه خرگرد به «دانشکدۀ هنر» مناسب‌ترین اقدام توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و وزارت علوم و تحقیقات باشد.
انتهای پیام/
