اینجا کارونسرایی باشکوه از دوره شاه عباس صفوی است، زمانی‌که در کنار راه ابریشم بوده و اکنون در مرکز شهر نیشابور قرار گرفته است، اگر چه از کاروان‌ها خبری نیست اما صدای پای تاریخ را در موزه باستان‌شناسی که در این کارونسرا قرار دارد، می‌توان شنید. این کاروانسرا به گنجینه ای از تاریخ نیشابور تبدیل شده است.
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور مانند سبک بسیاری از کاروانسراها در مقابل در ورودی آن در گذشته آب‌انبار دارای بادگیر وجود داشته است، اما اکنون خبری از آن نیست. آب‌انبار تاریخی این کاروانسرا به‌مانند بسیاری از ابنیه تاریخی زیر چرخ‌های سلطه‌گر توسعه شهر تخریب شده است.
بهره‌برداری از این کاروانسرا در دوره‌های مختلف روایت‌گر ناگفته‌هایی از جریان حاکم بر شهر نیشابور است، این کاروانسرا در دوره قاجار مدتی به‌عنوان نوانخانه و محل نگهداری ایتام و مستمندان استفاده می‌شده است و در دوره پهلوی نیز به پاسگاه نظامی ژاندارمری تبدیل شد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مدتی در اختیار جهادسازندگی قرار داشت تا اینکه در سال ۱۳۶۷ به میراث‌فرهنگی تحویل و بازسازی آن شروع شد و پس از آن در سال ۱۳۷۴ هم‌زمان با برپایی کنگره جهانی بزرگداشت عطار نیشابوری، تحت عنوان «مجموعه فرهنگی» و «موزه» (گنجینه) شروع به فعالیت کرد.
کاروانسرا دارای يک ورودی است كه از سطح ديوارهای طرفين پيش آمده‌تر و به لحاظ تاكيد بيشتر بر ورودی، مرتفع‌تر از ديوارهای طرفين احداث شده است. هشتی ورودی دو اشكوبه بوده و در زير گنبد آن كار بندی زيبايی اجرا شده و اين بخش از بنا را تزئين کرده است. در اشكوب همكف هشتی در دو سو اطاق‌هايی قرار دارد كه احتمالا از آن‌ها به عنوان نگهبانی و اتاق سرايدار استفاده می‌شده است.
در گوشه‌های شمال شرقی و شمال غربی هشتی ووردی، پله‌هايی آجری برای دستيابی به اتاق‌های اشكوب اول و پشت‌بام تعبيه شده است. در اشكوب اول هشتی نيز اتاق هايی قرار دارد كه احتمالا محل زندگی كاروان بوده است. اتاق‌های اشكوب همكف طاق كليل و اشكوب اول به صورت طاق و تويزه است.
پيرامون حياط مركزی كاروانسرا 24 حجره كه جلوی هر حجره، ايوانچه‌ای احداث شده است، به‌عبارتی روی هر ضلع حياط مركزی شش حجره با ايوانچه و یک ايوان در مركز ضلع ساخته شده است. حجرها تقريبا پلانی مربع شكل دارند و کف ايوانچه‌ها و حجرهای پيرامون حياط مركزی حدود 70 سانتی‌متر از كف حياط بالاتر است و درون تمام آن‌ها بخاری ديواری ساخته شده است.
پشت حجرها در لايه همكف اصطبل‌ها قرار دارند كه محل نگهداری اموال و احشام بوده است. در داخل اين اصطبل ها طاق‌نماهايی احداث شده كه دورن آن‌ها دارای بخاری ديواری و محل استراحت و اتراق تيماركنندگان حيوانات بوده است و كف آن‌ها از كف اصطبل‌ها حدود 70 سانتی‌متر بالاتر است، شيوه احداث پوشش اين اصطبل‌ها به صورت طاق و چشمه است، در دو طرف ورودی كاروانسرا طاق‌نماهايی نسبتا عميق احداث شده كه ساده و فاقد تزئينات خاص است و از آن‌ها به عنوان محل استراحت موقت و نيز محل عرضه و فروش محصولات دوره‌گردان استفاده می‌شده است. این بنا با آجرهايی به ابعاد 25 در 25 سانتی‌متر و ملات ماسه و گچ احداث و پی آن نيز آهک و سنگ لاشه است.
كاروانسرا از نوع چهار ايوانی با حياط مركزی و حجرهایی گرداگرد حياط ساخته شده و شيوه آجركاری و نحوه ساخت آن، مانند بناهای احداث شده در دوره صفويه است. تزئينات اين بنا به نوع آجركاری محدود است كه در نمای سردر ايوان‌ها و ورودی و كاربندی زيرگنبد هشتی اجرا شده است.
متاسفانه در اين كاروانسرا كتيبه يا سندی كه زمان ساخت دقيق يا نام بانی و سازنده آن يا اطلاعات ديگری ارائه کند، وجود ندارد. پلان كاروانسرا مربع و در ابعاد 69 در 68 متر ساخته شده و زير بنای آن حدود 1760 مترمربع است. از لحاظ وضع بنا، دیوارها، ایوان‌ها و سقف غرفه‌ها از آجر به صورت ضربی با ملات گچ و ماسه و سنگ لاشه در پی بنا ساخته شده و روکار آن‌ها در تعمیرات مکرر بازسازی شده است.
این کارونسرا که در گوشه ميدان خيام قرار دارد، از سمت شمال به خيابان امام خمينی، از جانب مغرب به كارگاه چوب‌بری، از جبهه جنوبی به دبيرستان پسرانه و از سمت شرق به خيابان فرهنگ محدود است و همجواری با مسجد جامع شهر و بازار صفويه نيشابور این كاروانسرا را از موقعيت ممتازی در شهر برخوردار کرده است.
سعید داغستانی رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیشابور درباره این کاورنسرا می‌گوید: هم‌اکنون قسمت اصطبل و بارانداز ضلع شرقی کاروانسرا به «موزه نیشابور» اختصاص یافته که از سه بخش باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و بخش ویژه تشکیل شده است. در بخش باستان‌شناسی، اشیای تاریخی نظیر سکه‌های متعلق به قبل از اسلام تا دوره قاجاریه، انواع ظروف سفالی دوران تاریخی و اسلامی، ظروف فلزی و شیشه‌ای و اشیای سنگی به نمایش گذاشته شده است.
او در ادامه می‌افزاید: بخش مردم‌شناسی به نمایش جلوه‌هایی از زندگی روزمره مردم منطقه و بخش ویژه به نمایش اشیایی چون مجسمه‌های دوران تاریخی و ما قبل آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در دوره تیموری، لوحه استوانه‌ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی سنگ قبر تاریخی، مجموعه اهدایی مدال‌ها و احکام شادروان پهلوان یعقوب‌علی شورورزی، تعدادی ضریح چوبی منبت‌کاری شده تاریخی و تعدادی اسناد خطی و احکام اختصاص یافته است.
همچنین ضلع غربی رباط، به سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی اختصاص یافته و دیگر حجره‌ها پیرامون حیاط مرکزی به تولید صنایع‌دستی و سنتی نظیر گیوه‌بافی، غربال سازی، سفال‌گری، کارگاه مرمت سفال، طراحی و نمونه‌سازی سفال‌های باستانی و قلم‌زنی، فیروزه تراشی، تذهیب، مینیاتور، معرق و مشبک‌کاری روی چوب، انگشترسازی، گلیم و تابلوفرش، پوشاک‌سنتی، عکاس‌خانه سنتی، ساخت‌وسازهای سنتی، چایخانه و سوغات نیشابور اختصاص داده شده است.
گزارش از محمدعلی علی‌نژاد
انتهای پیام/
