اهالی خراسان به سه شب قبل از فرا رسیدن نیمه شعبان، «شب‌های برات» یا «شب‌های چراغ برات» می‌گویند. در این ایام مردم بر مزار رفتگان خود شمع می‌افروزند و برای شادی روحشان دعا می‌خوانند. شیعیان دست استجابت به‌سوی امام عصر دراز کرده و از او می‌خواهند تا به لطف و بخشش، شفیع مردگان آنان در بارگاه الهی شود، شاید دعا و راز و نیاز همان اعتباری است که شفاعت و آمرزش را در پی دارد و از این رو نام این شب ها را چراغ برات گذاشته‌اند.
ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز درباره چراغ برات می‌گوید: «سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم ماه، شب بزرگ است و به آن لیله البرات می‌گویند. عوام بر این عقیده‌اند که در این شب‌ها خداوند چهره کسانی را که در آن سال مقدر است بمیرند به ملک‌الموت نشان می‌دهد.
خراسانیان ایام برات را روزهایی ویژه به شمار می‌آورند که در آن روزها مردگان آزادند و اعمال ما را می‌بینند. زندگان نیز با روشن کردن چراغ انفاق و احسان تلاش می‌کنند تا برات آزادی مردگان‌شان را از آتش دوزخ با توسل به امام عصر ( عج) بدست آورند.
از دیگر مراسم و باورهای شب‌های برات می‌توان به پخت انواع نان‌های سنتی همچون روغن جوشی، کماچ، ساچ، چلبکی و حلوا اشاره کرد، این نان‌ها در میان مردم و کودکان به‌طور رایگان قبل از غروب توزیع می‌شود.
در برخی از شهرهای خراسان سیزده شعبان را برات زندگان و ۱۴ شعبان را برات مردگان می‌دانند، در روز سیزدهم به شکرانه سلامتی خود و خانواده شیرینی و شکلات خیرات می‌کنند و در غروب آن روز هم حلوا و نان‌های سنتی می‌پزند و روز ۱۴ شعبان هم بر سر قبور نزدیکان رفته و خوراکی خیرات می‌کنند، فاتحه‌خوانی، برات‌خوانی ، روضه‌خوانی و قرائت کلام‌الله مجید بر سر قبور رواج دارد و نثار روح از دست رفتگان می‌شود.
بعضی از تاریخ پژوهان بر این باورند که رسم چراغ برات پیش از حضور اسلام در فلات ایران با شکلی مشابه وجود داشته است، اما با آمدن اسلام به ایران زمین این رسم با آیین های اسلامی گره خورده و بدل به یکی از مهم‌ترین باورهای مردم شرق ایران در دوره اسلامی شده است.
از جمله دلایل اهمیت مراسم چراغ برات به لحاظ اعتقادی اینکه گفته شده است در این ماه امام حسین (ع) متولد شده و پیامبر (ص) را بسیار شادمان کرد و دیگر اینکه در روز پانزدهم ماه شعبان پس از هجده ماه، قبله‌گاه مسلمانان از بیت المقدس به کعبه تغییر جهت یافته است. همچنین میلاد تنها ذخیره عالم هستی حضرت ولی عصر حضرت صاحب‌الزمان (عج) در روز نیمه شعبان سه‌گانه‌ای از رویدادهای معنوی را در تاریخ رقم زده است که بر ارزش‌های فرهنگی و معنوی آیین چراغ برات می‌افزاید و این از جمله خوش‌سلیقگی‌های فرهنگی ما خراسانی‌هاست که در تولید محتوا برای تاریخ در بین دیگر فرهنگ‌ها زبانزدیم.
جدا از این نوع اعتقاد در نزد ما خراسانی‌ها رسم و آیین دیگری نیز وجود دارد به‌نام روز علفه که در پیوند ایام چراغ و برات معنا پیدا می‌کند، روز اول نوروز را به نام «علفه» که به معنای آذوقه است، نامگذاری کرده و مردم در این زمان برای مردگان خود خوردنی و آشامیدنی‌هایی متنوع می‌برده و بر سر مزار آن‌ها می‌گذاشته اند.
ریشه و فلسفه این کار را هم می‌توان در این دید که، چون در هر شهر و روستایی، همیشه افراد فقیری بودند که توانایی فراهم کردن خوراکی‌های عید خود را نداشتند، با این رسم، آن‌ها می‌توانستند از آذوقه‌های گذاشته شده در قبرستان‌ها استفاده کنند که خراسانی‌ها امروز این سنت را در نیمه شعبان به نام چراغ برات دارند، اما در تهران و غرب کشور این سنت در جمعه آخر سال کماکان باقی است.
در معنای شب برات هم به نشانه‌های فراوانی در ادبیات می‌رسیم، مثل این بیت از سنایی: «از زمان آمدند بهر ثنات/ جمعه و بیض و قدر و عید و برات» یا مصرع‌هایی به ترتیب از مولوی و حافظ که هم نشینی قدر و برات در آن، معنای عمیق تری از برات به ذهن می‌رساند: «ای که هر روزت چو عید و هر شبت قدر و برات» و «آن شب قدرکه این تازه براتم دادند.»
امروزه در خراسان برات را به معنی الهام قلبی نیز به کار می‌برند که «برات شدن به‌دل» یکی از آن‌هاست. این مفهوم، برات را کاملا از معنای مادی آن جدا می‌کند، چیزی که به نظر بر دلالت به شب برات نزدیک‌تر است. بدون تردید و با توجه به منابع تاریخی که در آن بسیار از برات یاد شده است، برات در جغرافیای خراسان بزرگ پیشینه‌ای طولانی دارد.
مشتی از این خروار، نمونه «عالم آرای عباسی» است که در آن گفته شده است شاه عباس صفوی شب‌های متبرکی را در روضه منوره حضرت رضا (ع) به عبادت می‌گذرانده که یکی از آن‌ها شب برات بوده است. با این همه، چراغ براتی که در خراسان برپاست، کمتر برای مردم دیگر نقاط ایران شناخته شده است و اگر هم جایی شب برات را زنده نگه دارند، بسیار کم رنگ و ضعیف است و به قدر خراسان نیست.
هرسال با فرا رسیدن ایام چراغ برات در مشهد و سایر شهرهای خراسان بزرگ، زائران بسیاری به قصد زیارت رهسپار این منطقه می‌شوند تا هم از جشن‌های نیمه شعبان فیض ببرند و هم برای آمرزش ارواح خویشاوندان خود فاتحه‌خوانی کنند. این آیین، موجی از سفر به نقاط مختلف استان را به وجود آورده که پویایی اقتصادی شهرها و روستاهای استان به‌واسطه این موج سفر را در پی دارد.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی پرونده ثبت ملی این رسم کهن را در دستور کار قرار داده و تمهیدات لازم را برای پذیرایی از زائران شعبانیه فراهم کرده است.
انتهای پیام/
انتهای پیام/
