میراث آریا - آب و هوای کلات معتدل کوهستانی و ارتفاع آن از سطح دریا بیش از 2100 متر است، باران‌های مستمر بهاری و پاییزی باعث سرسبزی دامنه‌ها و کوهپایه‌ها شده و گله‌داری و دامداری را در این منطقه رونق داده است، رودخانه پر آب ارچنگان و ایده لیک، لایین کهنه، ارتکند و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می‌روند، بهترین فصل برای سفر به کلات در بهار و تابستان است. ما نیز در آستانه نوروز راهی این سرزمین پر رمز و راز می‌شویم.

شهرستان کلات وسعتی در حدود 3276 کیلومتر مربع دارد که از شرق به سرخس، از غرب به درگز، از شمال به کشور ترکمنستان و از جنوب به مشهد و چناران محدود شده است.

شهرستان کلات شامل دهستان‌های لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین است که در مجموع دارای 140 پارچه آبادی و بر اساس آخرین سرشماری سال 1395 تعداد 7678 نفر ساکن شهر کلات و 28هزار و 559 نفر در بخش‌ها و روستاها سکنی گزیده‌اند و در مجموع جمعیت شهرستان 36هزار و 237 نفر است، در مورد ایل‌ها و طوایف مختلف ساکن در کلات در مجموع می‌توان چنین گفت که 40درصد از این جمعیت کرد، 30درصد ترک، 25درصد فارس و 5درصد لک، عرب و ترکمن هستند که هر یک از آن‌ها از ایل‌ها و طوایف گوناگون تشکیل شده‌اند.

تاریخچه

کلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است، نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در داستان‌های حماسی فرود پسر سیاوش آمده است، در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلی سیمجور و فائق الخاصه بوده است و از دوران سلجوقی نشانه‌هایی مانند بند نادری بر جای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می‌دهد.

در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تاسیسات دروازه ارغونشاه به دوران ایلخانی نسبت داده می‌شود. کلات در عصر تیمور در برابر حمله او به سختی مقاومت کرد آن‌چنان که در کتب تاریخی آمده است، تیمور 14 بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد، اما بیش از همه دوره‌ها، در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار شد و دلیل آن را باید در دیواره‌های طبیعی و دروازه‌های قابل کنترل آن دانست که کلات به عنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند او انتخاب شد.

عمارت خورشید

به شهر کلات مرکز شهرستان کلات می‌رویم، جایی که یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهرستان در این مکان قرار دارد، این بنا که در بین مردم به قصر خورشید معروف شده یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات قرار دارد، بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا نیمه تمام مانده است.

عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه‌ای متشکل از هشت فضای به‌هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی است که ایوانچه‌ها و اتاقک‌هایی آن را محصور کرده‌اند. تزئینات عمده عمارت شامل نقوش حجاری شده‌ای بر روی دیواره‌های بیرونی است که نقوش گلدان‌هایی با شاخ و برگ افشان و میوه‌های غیربومی گرمسیری و پرندگان متعدد بر آن حجاری شده است. در قسمت بالای طاق نماها نقوش ساده اسلیمی جلب نظر می‌کند. بر اساس مطالعات باستان‌شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره‌ای مربوط به عصر ایلخانی بوده که در زمان افشاریه بنای کنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.

موزه مردم‌شناسی

به طبقه زیرین کاخ خورشید می‌رویم در این طبقه که برخی به آن سرداب هم می‌گویند، موزه‌ مردم‌شناسی با وسعت 900 مترمربع قرار دارد، غرفه‌های این موزه نمایشگر الگوهایی از نحوه زندگی، مشاغل و حرفه‌ها، طبیعت و مواهب آن، صنایع‌دستی و بومی و پوشش مردم مناطق مختلف این ناحیه است. فضاهای ایجاد شده شامل غرفه فنون بافته‌ها، غرفه زندگی عشایری، نمایش آداب و رسوم ازدواج، غرفه کشاورزی، غرفه آهنگری و ... است.

سیستم آبرسانی

در گوشه‌ای از این موزه ابزار و ادوات سیستم آبرسانی مربوط به دوره نادرشاه افشار وجود دارد، یکی از اقدامات بسیار جالب در زمان نادر تامین آب عمارت خورشید بوده است. چون آب ژرف‌رود در 18 کیلو متری کلات بالاتر ازروستای حمام قلعه با آب گوگردی غلیظی به نام «استیق سو» مخلوط می‌شود و از سوی دیگر دارای املاح و گچ زیادی است. نادر تصمیم گرفت برای تامین آب شرب عمارت از آب شیرین و گوارای قره‌سو استفاده کند که حدود 5 تا 6 کیلومتری عمارت قرار دارد  به این منظور با استفاده از توان مهندسان خود بعد از این که مسیر انتقال آب مشخص شد با رعایت شیب که تنظیم کننده فشار آب در آب نماهای اطراف عمارت خورشید بود کانالی در مسیر انتقال آب حفر شد که در برخی نقاط عمق کانال از سطح تا 5 متر می‌رسد با آماده‌سازی بستر با استفاده از تنبوشه‌های سفالی که قطر آن‌ها حدود 40-50 سانتی متر است، عملیات لوله‌گذاری انجام و روی لوله‌ها را با خاک نرم پوشانده و در قسمت‌هایی که احتمال آسیب‌زنی سیلاب‌ها وجود داشت، مسیر لوله با سنگ و ساروج حفاظت شد.

با ایجاد هشت حوضچه و یک حوض بزرگ و 156 فواره ضمن آبیاری باغ‌های محوطه نمای زیبایی نیز به عمارت بخشیده بود که مسیر دور تا دور عمارت را برای جلوگیری از نفوذ آب و آسیب رسیدن به عمارت با خشت و ساروج محکم کرده بودند. اسناد و شواهد حکایت از آن دارد که این سیستم آب‌رسانی فقط به عمارت محدود نبوده و مسجد کبود و منازل اطراف هم از آن بهره‌مند می‌شدند، با انتقال آب به حوض انبار کنار مسجد کبود سرریز آن به رودخانه سرازیر می‌شد. این سیستم آب‌رسانی امروزه بر اثر گذشت زمان و عدم توجه از میان رفته است اما آثار آن در طی مسیر و به خصوص داخل محوطه عمارت به طور کامل نمایان است و حتی فواره‌های داخل عمارت امروزه بازسازی شده‌اند، اگر چه مثل گذشته نیست اما نمایی از گذشته با شکوه آن را در خاطر گردشگران زنده می‌کند.

مسجد کبود گنبد

در باغ قصر خورشید ایستاده‌ایم که کاشی‌های گنبد مسجدی در فاصله حدود 200 متری شرق عمارت خورشید خودنمایی می‌کند، مسجدی چهار ایوانی که به‌دلیل رنگ کاشی‌های گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است، احتمالا در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره‌های بعد از آن تبعیت کرده است. در حال حاضر بنای فوق به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دو پوششه مسجد برفراز شبستان خود نمایی می‌کند. مسجد کبود در دوره‌های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است. زیبایی این مسجد مرهون کاشی‌های رنگارنگی است که در تزئینات آن بکار رفته است، در مجاورت مسجد حمام کوچکی قرار دارد که هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد که به آن کاربری جدید داده شود.

بند نادری

از شهر کلات خارجی می‌شویم در شرقی‌ترین قسمت دژ کلات قرار دارد و فاصله آن تا مرکز شهر 3 تا 4 کیلومتر است، ساختمان سد از سنگ، آجر و ساروج ساخته شده و در حال حاضر آب سد از شکاف عمیقی که در زیر سد ایجاد شده، می‌گذرد، ارتفاع آن از بستر رودخانه 25 متر (البته ارتفاع آن خیلی بیشتر بوده حدود 70 متر که تخریب شده است) و عرض آن در بالای سد بیش از 7 تا 12 متر است. سه دهنه بزرگ در بدنه آن ساخته شده است که ظاهرآ به تقسیم و کنترل  آب اختصاص دارد و علاوه بر این دریچه و دهنه‌های دیگری هم در ارتفاع‌های معین تعبیه شده که از بالای سد باز و بسته می‌شده‌اند. چون خرابی زیادی به سد وارد نیامده امروزه هم با مخارج مختصری قابل مرمت است واگر به‌صورت اولیه درآید از هدر رفتن آب‌های بهاره و فصول دیگر جلوگیری می‌شود و به مصرف کشت و زرع می‌رسد. شاید ایجاد این سد مستحکم برای این بوده که قسمتی از صحرای ترکستان و آبادی‌های مجاور و پایین دست را که قسمتی از آن‌ها امروز جزیی از ترکمنستان است، آبیاری کند، دوره تاریخی ساخت بند با توجه به مصالح و نوع معماری سلجوقی تاریخ خورده است که در دوره افشاریه مرمت و توجه بیشتری به آن شده است و تا دوران مشروطه که مجد الاسلام کرمانی آن را دیده کاملآ سالم بوده است، در دوره‌های بعد هم از آن استفاده می‌شده است. با توجه به گردشگرپذیر بودن بند امروزه می‌توان با مرمت و فضاسازی محوطه اطراف آن به جذب گردشگرانی بیشتر کمک کرد.

کتیبه نادری

در ابتدای دروازه ارغونشاه و بر بلندای 15 متری از کف رودخانه، کتیبه‌ای به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره ی صخره‌ای ایجاد شده که 24 بیت شعر از سروده‌های گلبن افشار، در مدح نادرشاه است، بیت اول سروده فارسی و سایر ابیات ترکی است، گویا این کتیبه ناتمام مانده است.

برج ارغونشاه

برج ارغونشاه در محلی به نام دربند در قسمت غربی شهر کلات قرار دارد این برج که در حدود 200 متری کتیبه نادری قرار دارد، ارتفاع آن از رودخانه بیش از 40 متر است. وارتفاع خود برج 8 تا 9 متر است که بر روی کوهی قرار گرفته و از آن می‌توان بر تمام دره‌ای که به دروازه غربی کلات منتهی می‌شود، اشراف کامل داشت. با کمک برج‌های چندگانه که پیش قراول به‌حساب می‌آیند این دروازه محافظت می‌شد و ورود و خروج به کلات از این طریق کنترل می‌شده است. قدمت آن تقریبا به قرن هفتم هجری و به دوره ایلخانیان مغول برمی‌گردد اما اینکه ارغونشاه بعد از شکست از تکودار در این مناطق پناه گرفته باشد و یا این‌که وی ار حاکمان سلسله محلی جانی قربانیان کلات است، شک و تردید وجود دارد، بنای برج ارغونشاه از نظر شکل کلی و تزئینات آجرکاری روی آن به برج‌های ارگ کریم‌خانی در شیراز شباهت دارد، تمامی نمای برج از آجر بنا شده و در فواصل مختلف و به کمک آجرکاری‌های جالب نقش‌های هندسی بکار برده‌اند، شکل هندسی بنا به صورت استوانه‌ای است، تعمیراتی که در این بنا صورت گرفته به دوران نادر و حکومت قاجاریه بر می‌گردد که در آن زمان به دلیل اهمیت بالای این نقطه برای دیده بانی نسبت به تعمیر و مرمت آن اقدام شده است.

آبشار آبگرم

از کلات خارج می‌شویم، بعد از عبور از گردنه‌ها و کوه‌های بسیار زیبای جاده کلات در کیلومتر 75 دو راهی روستای آبگرم می‌رسیم، مسیر فرعی تا منطقه ییلاقی و بسیار زیبای آبگرم تقریبآ 7 کیلومتر است، سراسر این دره طولی را باغات و مزارع کشاورزی در بر گرفته است و رودخانه پر آب آبگرم نیز در این دره در جریان است که در بالادست خود آبشار مرتفع را ایجاد می‌کند و بخار حاصل از آن نظر هر گردشگری را به خود جلب می‌کند در کنار این منظره طبیعی بدیع وجود رباط تاریخی آبگرم و آسیاب‌های آبی که با کمی مرمت می‌توان چرخش آن را به نظاره نشست و برج‌های نگهبانی که برای حفاظت این منطقه ایجاد شده است، نقش مهم تاریخ و طبیعت را در کنار هم در این منطقه نمایان ساخته است تا گردشگر فرهنگی و طبیعت‌گرد از وجود هر دو لذت ببرد.

رودخانه‌ها، آبشارها و سد زاوین

بعد از کلات جاده را ادامه می‌دهیم تا به منطقه زاوین می‌رسیم، منطقه زیبای زاوین که رودخانه‌ای به همین نام آن را مشروب ساخته سبب پراکنش درختان مثمر و غیر مثمرفراوانی در منطقه شده و ایجاد گذرگاهی چشم نواز را برای طبیعت دوستان رقم زده است. پستی و بلندی مسیر رودخانه سبب ایجاد آبشارهایی در این مکان شده که فضای سرسبز و بی‌نظیری از انواع درختان و گیاهان جنگلی آن را فرا گرفته است. برای تسهیل در تردد گردشگران، نردبان‌های فلزی در مسیر نصب شده است، در پایین دست این آبشارها سد زاوین قرار گرفته است که چشم هر گردشگری را به خود می‌خواند.

منطقه ییلاقی لایین

به منطقه ییلاقی لایین در 30 کیلومتری شمال غربی کلات می‌رویم ، در این منطقه رودخانه‌ای پر آب جریان دارد که از لایین کهنه تا روستای سنگ دیوار را مشروب می‌کند. آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل کرده است. در اردیبهشت ماه هر سال با شکفتن شقایق‌های وحشی، این مکان با دشتی از گل‌های سرخ شقایق فرش می‌شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت‌زده می‌کند. در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پر بار شالی هم‌چون روستای چهار راه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.

سوغات

سوغات شهرستان کلات شامل گردو، برنج، روغن کنجد و کنجد، عسل، زیره، تخم شربتی، انواع لبنیات (ماست، کشک، کره گوسفندی، روغن زرد و...) و حبوبات نخود، عدس محلی، لوبیا، ماش و... اشاره کرد. دیگر سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین، گلیم‌بافی و نواربافی است که در سطح شهرستان و به خصوص در زاوین، اقداش و لایین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه‌ها لباس‌های محلی خاص مردم کرمانج را می‌دوزند. داشتن نمونه‌هایی از این البسه زیبا می‌تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می شود.

تاسیسات گردشگری

این شهرستان در حال حاضر دارای دو مرکز اقامت دائم و هم‌چنین مراکز اقامتی موقت با ظرفیت 30 تخت، 15 مهمانسرای ادارات دولتی با 60 تخت، کمپ پارک لاله ها به ظرفیت 200 تخته چادر، کمپ‌های قره سو با 150 تخته چادر، کمپ های مسیر ارتکند با ظرفیت 600 چادر و کمپ شهر زاوین با ظرفیت 50 چادر است.

این شهرستان دارای شش اقامتگاه بوم‌گردی است این اقامتگاه ها شامل اقامتگاه خانه پدری، اقامتگاه دیار نادر، اقامتگاه قره تیکان، اقامتگاه میوان، اقامتگاه کلبه عمو نعمت و اقامتگاه ریوان است.

همچنین واحد اقامتی سعادتی و واحد اقامتی قصر به صورت دائمی در این شهر فعال است و به مسافران خدمت‌رسانی می‌کند.

انتهای پیام/

انتهای پیام/