برای دیدن این کاروانسرا از مشهد که به سمت سرخس حرکت می‌کنیم، این اثر تاریخی در فاصله 140 کیلومتری از شمال شرق مشهد قرار دارد و در نزدیکی جاده آسفالته مسیر مشهد به سرخس قرار دارد. این کاروانسرا در میان دشت چکودر و در فاصله 6 کیلومتری روستای شورلق قرار گرفته است.

پیشینه این مسیر تاریخی

مکانی که این کاروانسرا در آن ایجاد شده در قدیم یکی از منزل‌های بسیار مهم جاده ابریشم بوده است. این کاروانسرا در دوره سلجوقی و در کنار کاروانسرایی قدیمی‌تر احداث شده که بقایای آن هنوز در سمت جنوب‌شرقی و مقابل ایوان ورودی کاروانسرای شرف موجود و احتمالاً طی قرون اولیه اسلامی ایجاد شده است.

کاروانسرای فعلی شرف از ابنیه قرن ششم هجری است که حمدالله مستوفی در سال 740 هجری آنرا با نام آبگینه خوانده و ابن‌خردادبه در قرن سوم هجری آبگینه را منزلی بین مزدوران و سرخس عنوان کرده است.

از این رو می‌توان استنباط کرد که رباط شرف فعلی یا بر روی خرابه‌های کهن‌تری احداث شده و یا در مجاورت آن ساخته شده است و محتمل است که بقایای معماری که در مقابل درب ورودی رباط شرف بر جای مانده، همان رباط کهن آبگینه باشد.

در خصوص تاریخ دقیق ساخت و سازنده کاروانسرای شرف اختلاف نظر وجود دارد اما تحقیقات انجام شده به احتمال ساخت آن  را در سال 507 هجری قمری و به همت شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین بن علی القمی، وزیر سلطان سنجر تأکید می‌کند.

این کاروانسرا در سال 548 هجری توسط غزها آسیب فراوان دید و در سال 549 هجری مورد مرمت قرار گرفته و  کتیبه‌هایی بر آن نصب شده است، رباط شرف حداقل تا دوران صفوی مورد استفاده قرار گرفته و احتمالاً‌ از آن پس رو به ویرانی گذاشته است.

مشخصات معماری

کاروانسرای شرف مجموعه معماری مجللی است مشتمل بر دو حیاط بزرگ به ابعاد حدود 32×32 متر و حیاط کوچک به ابعاد تقریبی 17×32 متر که در امتداد یکدیگر فضایی مستطیل شکل را در راستای جنوب شرقی، شمال غربی به مساحت بیش از 4860 متر را در بر گرفته‌اند. این کاروانسرای بزرگ دارای فضاهای متعدد و متنوعی همچون مسجد، ایوان، غرفه‌ها و حجره‌ها، اسطبل، رواق و مخزن‌های زیرزمینی ذخیره آب است.

ورودی رباط در جهت جنوب شرقی است که از انتهای ایوانی با پیشانی بلند به درون صحن حیاط کوچک گشوده می‌شود. در سمت چپ ورودی مسجدی با محراب گچبری وجود دارد که نمونه آن نیز در کنار ورودی حیاط دوم قرار دارد.

هر یک از دو حیاط دارای چهار ایوان هستند که در مقابل یکدیگر قرار دارند بر اضلاع هر یک از دو صحن حیاط کاروانسرا یک رشته رواق بصورت مسقف وجود دارد که مشرف به حیاط‌ها هستند این رواق‌ها  علاوه بر ایفای نقش سایه‌بان زیبایی خاصی به فضای داخلی بنا بخشیده‌اند. این رواق‌ها در حال حاضر منهدم شده‌اند و تنها شالوده پایه‌های آنها بر جای مانده است. در پشت رواق‌ها اطاق‌ها و اسطبل‌ها قرار دارند. یک دیوار سراسری حیاط اول را از حیاط دوم جدا می‌کند، که بر میانه آن  ایوانی ایجاد شده که دو پایه برج مانند مدور آن را در میان گرفته‌اند و بر انتهای ایوان راهرویی است که دو حیاط کاروانسرا را به هم مرتبط می‌ساخته است.

محل اقامت بزرگان، سلاطین، امرا و اشراف

حیاط دوم بزرگتر و تعداد فضاهای آن بیشتر است، ایوان‌های رباط از دیگر قسمت‌ها ارتفاع بیشتری دارند و با آجرهای تراش و کتیبه و گچبری تزئین شده‌اند ایجاد فضاهای متعدد و متفاوت در کاروانسرا بنظر می‌رسد به منظور اقامت بزرگان همچون سلاطین و امرا و  اشراف بوده است.

این بنا به لحاظ کاربرد وسیع و متنوع آجر و گچ در نقش‌های مختلف و کتیبه‌هایی زیبای کوفی و ثلث می‌تواند به عنوان گنجینه معماری آجری و تزئینات گچی محسوب می‌شود. کتیبه‌های کوفی آجری پیرامون ایوان‌های بلند کاروانسرا نوشته شده و تزئینات گچبری و کتیبه‌های گچی بر محراب‌ها و فضای داخلی ایوانها نقش بسته‌اند. ایوان انتهایی حیاط بزرگ بیشترین تزئینات را داشته است. گچبری‌ها در اشکال نقوش اسلیمی پیچیده و پرکار ایوان را تزئین کرده‌اند. کتیبه‌ای بلند در ناحیه شانه دیوار بر روی سطحی افقی سه طرف ایوان را دور می‌زده است. این کتیبه به خط ثلث بانی و تاریخ احداث بنا را بدین گونه تحریر کرده است:

«فی عالم دوله السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم مالک رقاب الامم سید ملوک العرب و العجم اطال الله بقاه معزالدنیا والدین ابوالحرث سنجربن ملک شاه برهان امیرالمومنین اعزالله انصاره و به اهتمام خاتون.... والمسلمین ملکه نساءالعالمین معزه آل افراسیاب قتلغ بلکا سیده ترکان بنت الخاقان الاعظم ادام علاها... الله فی شهور سنه تسع و اربعین و خمسمائه»

پس از دوران صفوی که احتمالاً آخرین دوران بهره‌برداری از این کاروانسرا بوده، بتدریج رو به ویرانی گذاشته و خسارت‌های زیادی بر پیکر بنا وارد آمده است. در سال‌های اخیر مرمت‌های بنا توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان رضوی به‌طور مستمر انجام شده و همچنان ادامه دارد.

میراث فرهنگی بشری

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: کاروانسرای شرف به روایتی موزه آجر و تزئینات آجرکاری و گچبری است، این بنای با شکوه و ارزشمند به‌لحاظ اهمیت و جایگاه ویژه خود در تاریخ و هنر معماری می‌تواند به‌عنوان میراث فرهنگی بشری قلمداد شود.

سید جواد موسوی می‌افزاید: از طرفی این کاروانسرا یکی از عناصر و تأسیسات مهم «راه ابریشم» بوده و سندی ارزشمند در این خصوص است.

او یادآور شد: جای دارد در سطح گسترده و جهانی و برای بازدید و سیر و تفحص جهانگردان مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

کاروانسرا شرف به شماره 359  در 20 خرداد 1321  در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است، به همت معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در اجلاس هفته گذشته یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

انتهای پیام/