به گزارش میراث‌آریا به نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، 30 آبان‌ماه 1402، در این بازدید اعضای هیأت باستان‌شناسی به تشریح روند و یافته‌های این فصل از کاوش پرداختند.

محوطه ازبکی شامل6 تپه به نام‌های یان تپه، جیران تپه، دوشان تپه، گوموش تپه، مارال تپه و همچنین تپه مرتفع ازبکی (دژ مادی) یکی از محوطه‌های باستانی ارزشمند  تاریخی ایران واقع در شهرستان نظرآباد از شهرستان‌های استان البرز است.

طبق کاوش‌های انجام شده، محوطه ازبکی دربرگیرنده ۶ هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد یعنی دوران مادها است.

نام ازبکی برگرفته از روستایی به همین نام است که احتمالا از دوران صفویه به بعد «یوز بیگی» بوده و با گذشت زمان به «اوز بیگی»و«ازبکی» تغییر یافته است. این محوطه باستانی مهم در سال 1352 به شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. 

اکنون خشت ۹ هزار ساله دست‌ساز بشر، کشف شده در تپه ازبکی در مقر سازمان ملل متحد نگهداری می‌شود.

کشف معماری احتمالا متعلق به دوره هخامنشی در دوشان تپه ازبکی

مهرداد ملک‌زاده سرپرست هیأت باستان‌شناسی فصل هشتم کاوش محوطه ازبکی در جمع خبرنگاران حوزه میراث‌فرهنگی، یکی از دوره‌های مهم تاریخ و فرهنگ پیش از دوره هخامنشیان پارسی را دوره مادها خواند و گفت: مادها 2 مرکز حکومتی در ایران غربی در پای الوند کوه به نام هگمتانه و دیگری در ری جانشین شهر تهران امروز داشته‌اند و طبق متون یونانی که وجود دارد، ری بزرگترین شهر و مرکز فرهنگی مادها و هگمتانه تنها پایتخت سیاسی آنها بوده است.

او دوره مادها را یکی از دوره‌های تقریباً کمتر شناخته شده‌ای در تاریخ ایران باستان دانست که پس از آنها تاریخ شاهنشاهی هخامنشی به وجود آمد و تصریح‌ کرد: باستان‌شناسی دوره مادها تابع مشکلاتی است و هگمتانه هنوز آنچنان که مورد امید باستان‌شناسان بوده به پرسش‌های موجود پاسخ روشنی نداده است، از70-60سال پیش محوطه‌های استاندارد دوره مادها شامل گودین تپه، باباجان تپه، نوشیجان حفاری شده‌اند و اطلاعاتی بسنده‌ای رو از نظر تطور فرهنگی عصر آهن ۳ به قول باستان‌شناسان و دوره مادها به قول اهل تاریخ‌ قرار داده است.

این باستان‌شناس با بیان اینکه همیشه پرسش باستان‌شناسان این بوده که مواد فرهنگی مناطق شرقی‌تر به مرکزیت ری چگونه می‌تواند باشد افزود: ری باستان به زیر شهر تهران بلعیده شده است و عملا امکان پیگیری فعالیت‌های باستان‌شناسی در آن نیست و نمی‌توان اطلاعات زیادی درباره آن به دست آورد و زمین‌های بزرگی خرید اما به نظر می‌رسد که از 40-30 سال پیش یکی از ایستگاههای شاهراه خراسان بزرگ در دوره مادها اینجا (ازبکی) و دارای مواد فرهنگی بوده که شاید بیشتر آن را می‌توان در ری جست جو کرد و کاوید. پس از نظر فهم تاریخی، محوطه ازبکی می‌تواند به پرسش‌های ما درباره شکل‌گیری معماری دوره هخامنشی‌ و دوره قبل از آنها و نهادهای حکومتی، تاریخ هنر و معماری این دوره پاسخ دهد.

او با اشاره به فعالیت کلاسیک و ارزشمند یوسف مجیدزاده در محوطه ازبکی که نماد فرهنگی استان البرز است، تصریح‌ کرد: مقامات فرهنگی استان تلاش دارند تا پرونده ثبت جهانی تپه ازبکی را تدوین کنند اما ثبت جهانی باید منوط به کمیت و کیفیت اطلاعات علمی باشد، هرچند مجیدزاده کتاب‌ها و مقالات متعددی در خصوص ازبکی منتشر کرده اما بیش از ۲۰ سال از آن زمان می‌گذرد ولی دانش نیز طی این سال‌ها نایستاده و سخت‌گیری‌های یونسکو نیز افزایش یافته و نیاز به تولید محتوا بیشتر شده است.

ملک‌زاده گفت: فصل جدید را به این سمت بردیم که بشکل اورجینال بافت‌هایی را حفاری و بر اساس اطلاعات بدست آمده از آنها مقالات و کتابهایی به زبان انگلیسی را تولید کرده تا پرونده‌ای شایسته برای ثبت جهانی آماده کنیم زیرا که این محوطه پتانسیل این موضوع را دارد. با بافت معماری که در تپه ازبکی بدست آمده و همچنین بدست آمدن بافت معماری هم دوره آن در شهر پیرامونی از جمله در دوشان تپه که امسال روی آن متمرکز شدیم، تنوع و تکثر مواد فرهنگی که از گوموش تپه، مارال تپه و جیران تپه و تختگاه و… بدست آمده، مجموعه بهم پیوسته تطور فرهنگی در این بخش از فلات مرکزی ایران از هزاره‌های ششم و هفتم قبل از میلاد تا اواسط دوران اسلامی، دوره تیموری و صفوی را می‌توانیم کامل کنیم.

سرپرست هیئت باستان‌شناسی اظهار کرد: بر اساس اندک شناختی که من از معماری دوره عصر آهن دارم، در دوشان تپه مستقر شدیم. مجید زاده نیز در دهه‌های گذشته در کارگاه کناری، سه لایه معماری معرفی کرده بود. ما نیز بر این اساس در دوشان تپه در جستجوی معماری‌های شبیه به آن، کارگاهی ۱۰ در ۱۰ باز کردیم. در لایه‌های بالایی بافت معماری مربوط به کوچ‌نشینان را داشتیم و بعد هم در ادامه کاوش به ساختمانی بسیار مستحکم رسیدیم که دستکم بر اساس آنچه می‌بینیم یک ضلع آن هفت متر است و احتمالا ضلع دیگر آن هم هفت متر  و فضای بزرگی است که که اگر در کف آن بایستیم، دیواره‌های آن حدود ۳ و نیم متر ارتفاع دارند.

او افزود: با توجه به معماری این دوره از محوطه نوشیجان و… داریم، احتمالا ارتفاع دیوارها  به بلندای ۱۰ متر بوده که چنین ساختمان عظیمی نمی‌توانسته توسط مردم عادی ساخته شده باشد، بلکه یک نهاد این ساختمان را ساخته و امیدواریم در فصول آینده کارگاه‌های بیشتری باز کنیم تا پلان این ساختمان کاملا شناسایی شود و اگر به معبر راه دارد، شناسایی شود و در نهایت بتوانیم بافت شهری و شیوه‌های زندگی اجتماعی را بازسازی کنیم و برگ جدیدی به تاریخ معماری ایران بیافزاییم.

ملک‌زاده با اشاره به تجربه‌اش در کاوش محوطه‌های استاندارد مادی گفت: بنظرم این معماری متعلق به دوره هخامنشی است. با این وجود نمونه‌ها را برای انجام آزمایش‌های رادیو کربن و OSL ارسال کرده‌ایم تا به تاریخ‌گذاری مطلق دست یابیم اگر اینچنین باشد به توالی استقراری که مجید زاده معرفی کرده بود، یک دوره هخامنشی هم افزوده خواهد شد. با این وجود با توجه به خشت‌های موجود، می‌توان گفت شباهت زیادی به خشت‌های دوره هخامنشیان که مربع و ۴۰ در ۴۰ یا ۳۵ در ۳۵ هستند، در دوشان تپه نیز با خشت‌های مربع ۳۵ در ۴۰ روبه رو هستیم که احتمالا مربوط به دوره هخامنشی است.

او با اشاره به اینکه  هنوز نمی‌دانیم این سازه چه کاربری داشته گفت: در پلان این دوره دیوارهای موازی داریم که از طریق ژئورادار و ژئوالکتریک،  شناسایی شده و احتمالا راهروهایی  که به این اتاق‌ها راه پیدا می‌کنند. اگر اینچنین باشد، با توجه به شناختی که از معماری مادها و هخامنشیان داریم، احتمالا این مجموعه انبار خواهد بود که دراینصورت تاسیسات دیگر اصطلاحا حکومتی باید در نزدیکی آن هم وجود داشته باشد. 

سرپرست هیئت باستان‌شناسی گفت: اگر دستگاه دیوانسالاری را بتوانیم در تپه ازبکی پیدا کنیم خیلی خوش شانس خواهیم بود که بتوانیم مدرک نوشتاری پیدا کنیم. همچنین پلان معماری می‌تواند اطلاعات خیلی مهمی را در اختیار ما بگذارد و اگر معبر و فضاهای یک معبر را پیدا کنیم، می‌توانیم بر مبنای بازسازی شیوه چیدمان فضاهای معماری، به سمت بازسازی طبقات اجتماعی، روابط اجتماعی، موضوعات اجتماعی و… برسیم.

ملک‌زاده با اشاره به اینکه  از روش ژئوفیزیک در تپه تختگاه و جیران تپه نیز استفاده کردیم و نشانه‌هایی از فضاهای معماری متعدد بدست آمد گفت: کارگاه کوچک آزمایشی در جیران تپه به واسطه تکمیل کاوش‌های گورستان‌ها توسط مجیدزاده باز کردیم، در جیران تپه 2 کارگاه باز کردیم که در نهایت ۴ گور عصر آهن و چند گور اسلامی بدست آمد.

انتهای پیام/