رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: ابو عبدالله محمدبن احمد مقدسی در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم در قرن چهارم هجری قمری نیشابور را این گونه تعریف کرده است: «نیشابور شهری مهم و مرکزی آبرومند است که هم پایه‌ای در اسلام برای خواصی که در آن گرد آمده است سراغ ندارم...»
مطالعات کتابخانه‌ای و کاوش‌های باستان شناسی هم منجر به کشف آثار و شواهدی در نیشابور شده که تا حدود زیادی گفته‌های مقدسی را تأیید می‌کند.
گستره، جایگاه و اهمیت علمی، فرهنگی و اقتصادی نیشابور اقتضا می‌کرده است که در جای جای آن سرزمینِ مساعد، شهرک‌ها، آبادی‌ها و بناهای عام‌المنفعه و آرامگاهی ساخته شود.
گنبدهای شادمهر از جمله بناهای آرامگاهی هستند که خارج از بافت مسکونی شهر کهن نیشابور و در میانه گورستانی قدیمی در فاصله حدود سه کیلومتری جنوب نیشابور کنونی ساخته شده و از آن‌ها به نام‌های «شه‌مهر»، «شادمهر»، «شاد مهرک»، « شهمیر»، «مهرآباد»، «مهراوا»، «مهروا» نام برده شده است. وجه مشترک جالب و قابل تامل این اسامی واژه مهر است.
این مجموعه معماری آجری مشتمل بر دو بنای آجری گنبددار است که به «گنبد بزرگ» و «گنبد کوچک» معروفند و با وجود تفاوت‌های ساختاری هر دو از نوع بناهای آرامگاهی هستند.
گنبدهای شادمهر مهم‌ترین ابنیه کهن دهستان ریوند در جنوب غرب شهر نیشابور و در فاصله ۸۰۰ متری جنوب روستای شادمهرک مرکز دهستان ریوند واقع‌اند که هر یک را به استناد مطالعات پیمایشی و میدانی و کنابخانه ای مرور می‌کنیم.
۱-گنبد بزرگ
این بنا به فاصله کمی از کناره شرقی جاده نیشابور به کاشمر و در میانه گورستانی قدیمی واقع شده است. گنبد بزرگ اگر چه آسیب‌های زیاد انسانی و طبیعی دیده اما آن قدر مستحکم و اساسی به شیوه رازی ساخته شده که پوسته داخلی باقیمانده آن هنوز شکوه و عظمت آن را به رخ می‌کشد و جایگاه مهم اجتماعی و اعتقادی صاحب ناشناخته آن را یادآور می‌شود.
ساختار بنا به گونه‌ای است که نمای بیرونی آن هشت ضلعی و پلان داخلی چهار ضلعی و چلیپایی است. این ساختار موجب شده است که در چهار گوشه بنا چهار جرز عظیم ایجاد شود و گنبد سنگین آجری را به دوش کشد و استحکام بنا را تضمین کند. بدنه بیرونی بنا ظاهرا با آجرچینی ساده نماسازی شده اما رعایت تقارن، توازن و تعبیه درگاهی‌ها و طاقنماهای متناسب و سطوح پر و خالی نمای بنا را زیبا و پر شکوه جلوه می داده است.
نمای درونی هم آجری و بی‌پیرایه است اما با ترفندهای معماری متنوع‌تر از نمای بیرونی آراسته شده است، به این معنی که معمار چیره دست کوشیده است علاوه بر چهار ایوان در چهار جهت جغرافیایی بر چهار گوشه نیز ترمبه‌ها یا گوشوارهای بلند با طاق جناقی ایجاد کند به گونه‌ای که همجواری تیزه طاق‌های جناقی ترمبه‌ها و ایوان‌ها بستر دایره‌ای شکل استقرار گنبد را فراهم آورده است. بر بالای درگاهی‌ها و پاکار گنبد نورگیرهایی در چهار جهت تعبیه شده است.
فضای داخلی گنبد شباهت به گنبدهای خواجه نظام‌الملک و تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان دارد و با توجه به شیوه معماری، اندازه آجرها و وجود سردابه تدفین در کف، آن بنا می‌تواند در شمار بناهای آرامگاهی عصر سلجوقی محسوب شود. گنبد بزرگ مهرآباد در ۵ دی ماه ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۹ در فهرست آثار ملی ثبت و در سال‌های اخیر به همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی مرمت‌های مختصری در آن انجام شده اما به دلیل این که پوسته خارجی آن فرو ریخته، بنا سخت آسیب‌پذیر شده و نیازمند مراقبت و مرمت بیشتر است.
۲- گنبد کوچک
در ۱۵ متری شمال گنبد بزرگ گنبد آجری دیگری در ابعاد کوچک‌تر قرار گرفته است، این بنا نیز بر روی نقشه‌ای هشت ضلعی ساخته شده با این تفاوت که اضلاع هشت گانه آن با یکدیگر برابر نیستند و می‌توان نقشه بنا را مربعی فرض کرد که گوشه‌های آن پخ شده و به اضلاع کوچک تبدیل شده است.
نمای بیرونی بنا ساده و ورودی‌های چهارگانه از انتهای ایوانی کم عمق به درون راه می‌یافته که اکنون بسته شده‌اند و تنها ورودی بلند و کشیده شمالی گشوده است، پلان درونی بنا مربع شکل و چهار طاقی است، چهار نورگیر در پاکار گنبد، یک نورگیر بر بالای ورودی و یک نورگیر مشبک بزرگ در ضلع غربی به فضای داخلی روشنی می‌بخشیده‌اند. در ارتفاع یک متر و ۸۰ سانتی متر از کف فیلگوش‌هایی نسبتا پهن در گوشه‌ها ایجاد شده و قاعده مربع شکل را به هشت ضلعی و در نهایت به دایره تبدیل کرده و زمینه استقرار قاعده دایره‌ای شکل گنبد را شکل داده است. رویه دیوارهای داخلی بنا گچ اندود بوده است. وجود یک سکوی مکعب مستطیل در سمت غربی کف و ساختار بنا کاربرد آرامگاهی آن را در عصر ایلخانی مسجل می‌کند.
این بناهم گویا در دهه‌های اخیر مرمت شده و به دلیلی نامشخص روی گنبد آجری ساده آن با کاهگل اندود شده است.
گنبد کوچک مهرآباد در ۲۵ مهرماه ۱۳۷۵ به شماره ۱۸۰۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
انتهای پیام/
نظر شما