میراث آریا: قدمت ساخت‌وساز شهری و فراوانی نسبی بیشتر بافت‌ها و ساختمان‌های قدیمی در این محدوده عاملی است که آن را از پهنه‌های شهری پیرامون خود جدا می‌کند. وجود بازار شهر، وجود تعداد زیادی از ساختمان‌ها، فضاها و یادمان‌های شاخص و قدیمی شهر در محدوده بافت، خصلتی تاریخی به آن می‌دهد.
بافت ابلاغی محدوده‌ای تاریخی است در مرکز شهر شاهرود که توسط خیابان‌های تخت جمشید، شبدری و نادر احاطه‌شده است. مساحت این محدوده به‌طور تقریبی ۱۱۴ هکتار است. از کل ۸۲ اثر غیرمنقول تاریخی و فرهنگی ثبت‌شده در فهرست میراث ملی ایران، ۱۶ اثر در محدوده بافت تاریخی مصوب ابلاغ شده قرار گرفته است. این بافت نمایانگر هویت تاریخی شهر و لذا دارای ارزش مکانی‌اند و نه‌تنها نیازی به تخریب و بازسازی آن نیست که بایستی با دقت، حفظ هم بشوند.
در زمان کریم‌خان زند، حسینقلی خان قاجار معروف به جهان سوز (پدر فتحعلی‌شان قاجار) که حکومت دامغان را داشت سر به شورش برداشت ولی شکست خورد. با مرگ کریم‌خان زند، جنگ‌های فئودال‌های بزرگ بر سر به دست گرفتن قدرت آغاز شد. نماینده فئودال‌های جنوب لطفعلی‌خان زند و نماینده فئودال‌های شمال آغامحمدخان قاجار بودند که در جنگ بین این دو آغامحمدخان قاجار به پیروزی رسید. پیروزی فئودال‌های شمال ایران و تأسیس سلسله قاجاریه تا حد زیادی ناشی از موقعیت اقتصادی بهتر نواحی شمالی ایران نسبت به سایر مناطق بود. تجارت با دول اروپایی و صدور ابریشم و پنبه و وجود جاده‌های کاروان‌رو تجارتی و بخصوص تجارت مدام با روسیه تزاری، فئودال‌های شمالی را ثروتمند کرده بود.
این دوره زمان رشد الدوله شهر شاهرود و اهمیت یافتن آن است. موقعیت مناسب جغرافیایی و وجود جاده‌های ارتباطی به نواحی جنوبی، شرقی و شمالی ایران موجب استقرار مراکز تجاری و سکونت تجار خارجی و داخلی در این شهر شد.
ملاحسین بشرویه یکی از هواداران باب که مدت‌ها در خراسان به تبلیغ پرداخته بود با تعدادی از هواداران باب برای دستیابی به قلعه شیخ طبرسی در مازندران از نیشابور به سبزوار رفت و ازآنجا به بیارجمند، میامی، شاهرود، بسطام و حسین‌آباد عزیمت کرده و سپس به‌سوی مازندران حرکت نمود. آنان قلعه شیخ طبرسی را به‌صورت دژی درآورده و در چند جنگ بر قوای دولتی پیروز شدند.
از اتفاقات دیگر این دوره که در منطقه شاهرود اتفاق افتاد، اجماع بزرگان بابی در قریه بدشت در سال ۱۲۶۴ هجری است. این فرقه که از حمایت روستاییان بی‌بهره بود به دلیل انحراف از موازین اسلامی و همچنین دودستگی در داخل صفوف خود، به حمایت از محمدعلی شاه و دولت روسیه تزاری و مقابله با مشروطه پرداخته و آخرالامر در دامن استعمار انگلیس در غلتید و سرانجام عبدالبها با گرفتن لقب سر از دولت انگلیس بر افسانه این فرقه نقطه پایان نهاد.
به طور کلی این منطقه از کشورمان، به دلیل قرار گرفتن در مناطق مرکزی فلات ایران و در میانه جاده تاریخی راه ابریشم، همواره در متن تحولات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... بوده و تحت تأثیر تحولات عمومی سرزمین ایران و همچنین تقابل جریانات عظیم سیاسی، نظامی و اقتصادی و ایدئولوژیک یونان، روم، اعراب مسلمان و دول صنعتی اروپایی در غرب و امپراطوری‌های چین، مغول‌ها و اقوام ساکن در آسیای مرکزی در شرق قرار داشته است.
ساختار ارتباطی در محدوده بافت قدیم شهری به فراخور شکل‌گیری تاریخی و عملکردهای گذشته و با در نظر داشتن مقیاس انسانی و به‌صورت ارگانیک شکل گرفته است. دسترسی‌های کم‌عرض با طول زیاد و پرپیچ و خم و یا بن‌بست‌های کوتاه در مقیاس پیاده با نقش برجسته اجتماعی، وجود ساباط‌های متعدد و همچنین امنیت شهری ازجمله ویژگی‌های بارز در ساختار شبکه ارتباطی این بافت است.
شهر شاهرود دارای محورها، تک‌دانه‌ها و بافت ارزشمندی است که تجسم ارزش‌های آن در کالبد شهر هویدا و گاه پنهان و از دست رفته است، لذا امکان اعاده این ارزش‌ها با استفاده از روش‌های نمادین با تکیه‌بر احیا کالبدی گذرها و تک‌دانه‌ها و کاربری‌ها و ... میسر است و حفاظت و سامان‌دهی زمینه مناسب برای تحقق این هدف را فراهم خواهد ساخت.
دستیابی به محورها، قطب‌ها، تک‌دانه‌ها و تجمع و یکپارچگی شهر در ساختار کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اعتقادی و همچنین نشانه‌های کالبدی آن‌ها در راستای اهداف تحقیق مبتنی بر شناسایی بافت تاریخی و بناها برای ارتقای فضای زیست و احیای ارزش‌های زیست‌محیطی و محیط پایدار در فضای شهری است. لذا استنباط از یافته‌ها، کشف مجدد ارزش‌های ازدست‌رفته و تبیین ضوابط، توصیه‌ها و راهبردهایی است که هویت شهر را احیا کند.
بررسی‌های دانشگاه توکیو در محلی به نام تپه سنگ چخماق منجر به کشف آثاری متعلق به هزاره پنجم ق.م شد که در شناخت تمدن‌های این منطقه و حاشیه کویر حائز اهمیت فراوانی بود. در حقیقت شاهرود از جمله شهرستان‌های تاریخی و باستانی ایران است که بر اساس آثار به‌دست‌آمده از حفاری‌ها، قدمت آن به هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. به نظر می‌رسد احداث مسجد جامع (عصر تیموری)، باعث دگرگون شدن وضعیت روستای شاهرود و گسترش آن به‌سوی جنوب و جنوب شرقی زمینه توسعه این روستا و تبدیل آن به شهر را فراهم آورده است. در دوره قاجاریه بخصوص زمان فتحعلی شاه حصار و بارویی در اطراف شهر احداث گردید و شهر رو به رشد نهاد. به‌طوری‌که هنگامی‌که فریزر در سال ۱۳۲۸ از شهر دیدن کرد از شاهرود به‌عنوان شهر پرجمعیت با باغ‌های پر میوه و کشتزارهای بارور و خرم یاد می‌کند.
شهر شاهرود به دلیل برخورداری از موقعیت سوق‌الجیشی مناسب در منطقه و افزایش مبادلات تجاری با همسایه شمالی، به حیات خود ادامه می‌داد و از حالت یک شهر نظامی – امنیتی به سمت شهر اداری – ترانزیتی متحول می‌شد.
محدوده بافت تاریخی شهر شاهرود با الگوی غالب ارگانیک است که فضاها از در کنار هم قرار گرفتن توده‌ها در کنار هم به وجود آمده‌اند. به‌طورکلی در این محدوده توده‌های ساختمانی بر فضاها غالب هستند و بافتی نفوذناپذیر دارند.
بازار قدیم شاهرود در منطقه بافت قدیم شهر شاهرود (محله بید آباد) واقع بوده است که در اواخر دوره قاجاریه به دنبال توسعه شهر، بازار جدید در محل کنونی بنا شده است و بازار قدیم نیز از بین رفته است. مجموعه بازار شاهرود از زمان ساخت تاکنون همواره توسعه‌یافته و بخش‌های جدیدی به آن الحاق شده است. در بدنه بازار بناهایی چون کاروانسرا، بارانداز، مسجد و گرمابه تعبیه‌شده است. بازار شاهرود از دو راسته اصلی به نام راسته‌بازار و بازار انارکی‌ها تشکیل‌شده است و دارای پنج ورودی اصلی است که مسیرهای فرعی به آن منشعب شده است. این مجموعه با مساحتی بالغ‌بر ۱۸هزار مترمربع دارای بیش از ۲۵۰ باب مغازه است که دارای صنوف مختلف و فعال است. شالوده اصلی بازار خشت خام است و پوشش گنبدها از خشت و آجر است که با چهار فرم مختلف اجرا شده است بخش‌هایی از گنبدها و گرمابه و جداره بازار اصلی در سالیان گذشته مرمت‌شده‌اند. این بنا در تاریخ نهم آذر ۱۳۷۸ به شماره ۲۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ساباط‌ها از ویژگی‌های معماری زیست‌بوم‌های گرمسیر و کویری هستند و در استان‌هایی مانند یزد، کرمان، اصفهان و خوزستان، خراسان جنوبی و ... یافت می‌شوند. یکی از کارکردهای ساباط پدید آوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران است. این سازه به دلیل نیمه پوشیده بودن در تابستان به پدید آمدن کوران هوا می‌انجامد که هوای درون ساباط را از بیرون آن خنک‌تر می‌کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان به گرم‌تر شدن هوای درون ساباط از بیرون آن می‌انجامد. ساباط‌ها همچنین مایه یکپارچگی و استواری خانه‌های کنارشان هستند و به آن‌ها در پایداری در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند. در بافت مورد مطالعه شهر شاهرود به دلیل شرایط آب و هوایی و همچنین تاریخی بودن آن، قسمت‌های زیادی از معابر مسقف و دارای ساباط هستند. وجود این ساباط‌ها، به انسجام بیشتر بافت و هویت آن کمک می‌کند.
ریخت‌شناسی الگوهای دانه‌بندی قطعات بافت در دسته‌های زیر قابل‌شناسایی است:
الگوی دانه‌بندی منظم: (زمین‌های مستطیل شکل که معمولاً ۶۰ درصد تنها به زیرساخت رفته است)
این الگو از نتایج الگوهای معاصر شهرسازی به شمار می‌رود. تفکیک و آماده‌سازی زمین با این الگو به‌سادگی امکان‌پذیر است. محدوده‌های جنوب غربی بافت خصوصیات الگوی دانه‌بندی منظم را از خود به نمایش می‌گذارند. البته تفکیک‌های مستطیل شکل زمین در قسمت‌های دیگر بافت نیز مشاهده می‌گردد، اما نحوه‌ی قرارگیری تنها در کنار دیگر الگوها، باعث شده تا الگوی منظمی را تشکیل ندهد.
الگوی دانه‌بندی نامنظم:
در این الگو قطعات به‌صورت ارگانیک و خودرو در کنار یکدیگر تشکیل‌شده‌اند و از قرارگیری توده‌ها در کنار هم فضاها ایجادشده‌اند. مداخله در بافتی با این الگو بدون صدمه زدن به ساختار کلی آن تا حدی ملاحظات ویژه‌ای می‌طلبد.
محدوده مورد بررسی یک بافت تاریخی با الگوی غالب ارگانیک است که فضاها از در کنار هم قرار گرفتن توده‌ها در کنار هم به وجود آمده‌اند. به‌طورکلی در این محدوده توده‌های ساختمانی بر فضاها غالب هستند و بافتی نفوذناپذیر دارند.
هانی رستگاران، مسئول ثبت آثار و حریم میراث ملی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما